Kibutz hareketinin ideolojik temelleri -2

Teoriyi pratiğe uyarlayan ve modern İsrail Devleti’nin kurucusu sayılan David Ben-Gurion (1886-1973) daha çok gençken, 1903’te Poalei Zion (Siyon İşçileri) hareketinin kurucuları arasında yer aldı. 1906’da Doğu Avrupa’daki Yahudi kıyımlarından kaçarak Osmanlı idaresindeki Filistin’e geldi ve ziraat işçisi olarak çalıştı.1 1912’de İstanbul’da hukuk tahsili gören Ben-Gurion, 1915 yılında siyasi faaliyetlerinden dolayı Filistin’den sürgün edildi. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Filistin’e döndü ve 1920’de kurucularından olduğu işçi sendikaları federasyonu Histadrut’un başkanlığını 1935 yılına kadar yürüttü. Siyonist işçi hareketinin “Bir sınıftan bir ulusa dönüşmek” sloganını ortaya attı. Nitekim İsrail Devleti’nin işçi sendikaları federasyonu Histadrut’un devleti olduğunu söylemek yanlış olmaz. 1944’te kaleme aldığı “Yahudi devriminin zorunlulukları” başlıklı risalesinde yapılan başkaldırının sadece ‘sisteme’ değil aynı zamanda Yahudi halkının kaderine karşı olduğunu ifadeyle, halkın kendi kaderini ellerine almasının ve ulusal uyanışın sağlanabilmesi için ‘Emeğin fethi’nin gerekliliğinden bahsetti. Geleneksel anlamda Yahudi halkının proleter olmadığını ancak ‘çalışan bir halk’a dönüşmesinin önemine işaret etti ve Halutziut (Öncülük) ruhunu vurguladı.2Öncülükten kasıt çorak ve bataklık toprakların mevcut durumlarından kurtarılıp verimli hale getirilmesiydi. Halutziut, Kibutz hareketinin motoru olacaktı. Söz konusu devrimin nihai amacı sürgündeki (diasporadaki) Yahudi halkının kuracakları sosyalist nitelikli bir devlette toparlanmasıydı.

İbranice Halutz sözcüğü, Arapça’dan bildiğimiz Halas (Kurtuluş) ile aynı kökten gelen ve kurtarıcı/kurtaran anlamına gelen bir deyim. Siyon Âşıkları’na öykünen ABD’li Yahudiler öncü (pioneer) zirai birimlerin kurulabilmesi amacıyla Osmanlı Filistini’nde toprak satın alınabilmesi için 1905 yılında Hechalutz örgütünü kurdu. Amacı bakir toprağı işleyerek kurtarmak isteyen gençlere zirai eğitim vermek ve Yahudi halkının toprağını işleyerek kendisini yenilemesini sağlamak ve ulusun kuruluşunu gerçekleştirmekti... Bu örgütün 1939 yılında 60.000’i Filistin’e göç etmiş olan 100.000 üyesi vardı.3

1930’ların popüler bir şarkısında “Anu banu artza livnot u’lehibanot ba” (Ülke toprağına inşa etmek ve inşa edilmek – kendimizi inşa etmek- için geldik) deniyordu.4

Hümanist Yahudi Düşünür Martin Buber“Hakiki öncü, bireyin ve ulusun özgürleşmesini beraberce gerçekleştirebilen kişidir. Yahudi halkı sürgün edildiğinden beri ilk defa ulusal bir çözümle karşı karşıyayız. Bu çözüm yeni Yahudi bireyin oluşması olarak tezahür etmekte”diyordu.5

Siyonizm dışı olup Doğu Avrupa ve Rusya’daki Bund (Birlik) ve Yevsektsiya (Yahudi bölümü) gibi Yahudi işçi hareketleri ise 1917 Sovyet devrimini müteakip mas edilip tasfiye edilecek ve marjinalleşeceklerdi.6

KRONOLOJİK SATIRBAŞLARI

Siyasi Siyonizm’in bireysel sömürüyü reddeden, kolektivist, öncü ama aynı zamanda ulus inşasına giden yolu döşeyen üretim ayağı olan Kibutz’a ilişkin kronolojik satırbaşları aşağıdaki gibidir:

1880’lerden itibaren İsrail topraklarına gelen göç dalgalarından ideolojik açıdan en belirleyicisi 1904-1914 arası ülkeye Rus İmparatorluğu coğrafyasından gelen sosyalist dünya görüşlü gençlerin belirleyici olduğu ve Aliyah Shniyah (İkinci Göç) olarak bilinenidir.7 Göç neticesinde oluşan iş gücü arzı fazlası (işsizlik) ve hayatta kalma dürtüsü yardımlaşmayı getirdi. Kaynakların rasyonelce kullanılabilmesi için çeşitli konularda (Çamaşırhaneler, mutfaklar, v.s.) kooperatifler kuruldu.1906’da tüketim kooperatifleri ve akabinde üretim kooperatifleri kuruldu. Bunlar üyelerine iş ve güvence sağladılar. İlk üretim kooperatifi 1908’de Sejera yerleşimindeki çiftlikte buğday üretimi için bir yıllık anlaşma yapan bireyler tarafından kuruldu. İşçi sınıfı mensupları deneyimi ilginç buldu: Bir model doğmuştu.1911’de Merhavia’da kamu kuruluşu özellikleri arz eden bir çiftlik kuruldu. Yönetim kademesiyle işçiler arasında çıkan çelişkiler neticesinde yönetim işçilere devredildi. Böylece ilk kolektif çiftlik vücuda geldi. Ücretli çalışma terk edildi. Tek cins ürün kültürünün getirdiği risklerin azaltılması için ürün çeşitlendirilmesine gidildi.8

1910 yılında, gönüllü bir grup genç komünal bir grup kurup Umm Juni köyüne yakın bir toprak parçasına yerleşti. Bunlar kendilerine grup anlamına gelen Kvutza adını yakıştırdılar ve yerleşimlerine tahıl üretimine girdikleri için İbranice tahıl kelimesi olan Dagan’dan türettikleri Degania (Tanrı’nın tahılı) ismini koydular. Kvutza, daha sonra jenerik bir terim haline gelecek olan Kibutz’un prototipi sayılmakta. Bu gençler, “Bizler ulusal toprak(ğımız) üzerinde, İbrani ırgatlar olarak bağımsız, istismar edeni ve edileni olmayan kolektif bir yerleşim kurmak üzere geldik” beyanlarını 28 Ekim 1910 tarihinde kayda geçirdiler.9(Tarihin bir cilvesi: İlk kibutz Degania, ekonomik şartların değişmesine uyum sağlayarak dönüşüm geçirecekti. Bu çerçevede, kibutz üyeleri 17 Şubat 2007 tarihinde yapılan oylama neticesinde özelleştirmeye gitmeye karar verecekti. Bu yöndeki ilk uygulama ise kibutz üyelerine ödenen ücretin yüzde 85’inin işin niteliğine ve performansa göre ayarlanması olacaktı.10) 1914’te bu cins örgütlenmelerin sayısı 14’e, 1918’de ise 29’a çıkacaktı.

1918’de biten Birinci Dünya Savaşı’nı müteakip kurulan Milletler Cemiyeti tarafından İngiltere’ye Filistin’de milli bir Yahudi yurdu kurmakvazifesiyle 24 Temmuz 1922’de resmen tevdi edilen11 Manda’nın ilk yıllarında, İngiliz yönetimi, Yahudilerin yörede örgütlenebilmelerine imkân veren kolaylıkları göstereceklerdi. Kibutz hareketi de ABD ve Avrupa’dan gelen desteklerle gelişecekti. Şehirlerdeki işsizlik sağlanan dış kaynakların bu kolektif yapılanmalara aktarılmasını sağladı. Siyonist örgütler ağaçlandırma ve bataklık kurutma faaliyetlerine girdiler. Tarıma elverişli hale getirilen arazileri kibutz tarzında organize olan gruplara vermeye başladılar.

1919’lardan itibaren, Avrupa’daki sosyalist dünya görüşlü HaShomer HaTzair (Genç Nöbetçi) gibi Yahudi gençlik örgütleri gençleri bu kibutzlara yönlendirdiler.12

1920’de ulusal ve sosyal hedefler gözeten ve mevcut iş gücünü ucuz Arap iş gücünün rekabetinden korumak maksadıyla merkezi bir iş bulma ve işe yerleştirme kurumu olan Gdud Ha Avoda (iş taburu) kuruldu. Bu hareket bataklıkların kurutulmasında, yolların yapılmasında çalışacak, muhtelif kibutzlar kuracak ve sonradan şekillenecek olan Kibutz haMeuhad (Birleşik Kibutz) hareketinin öncülü olacaktı.13

1920-1924 yılları ekonomik kriz ve küçülme yılları oldu. 1924-1927 arası biraz düzelme olduysa da, dünyadaki krizin etkileri 1927-1931 döneminde de hissedildi. 1931-1936 yılları arasında (Avrupa’daki Nazizm’in yükselişiyle) Filistin’deki Yahudi nüfus ikiye katlandı. Dolayısıyla iç pazar büyüdü ve tarımsal ürünlerin dağıtımını sağlayacak olan satış kooperatifi Tnuva kuruldu. Zararına çalışan kibutzlar kârlı işletmelere dönüştü. 1936’da kibutz nüfusunun ülke nüfusuna olan oranı yüzde 4,3’e ulaştı. 1931’de 24 olan kibutz adedi ise 47’ye çıktı. Kibutz mensuplarının nüfus yüzdesi, İsrail Devleti’nin kurulduğu 1948 yılında en üst seviyeye yüzde 7,5’a çıkacaktı.14

1936-1947 dönemini karakterize eden olaylar (1936-1939 Arap İsyanı, 1939-1945 İkinci Dünya Savaşı, 1945-1947 İngiliz Mandası’na karşı Yahudi isyanı) ve harp koşulları, kibutz modelinin başarısının sebepleri olarak tezahür etmekte.15

Bağımsızlık (1948) öncesi Kibutz hareketinin devlet inşası sürecinde özel mülkiyet dışı kamu toprağını sahiplenmesi, Mandacı İngiliz idaresinin koyduğu yasakları delebilmek için bir cins gecekondu harekâtını çağrıştırır özellikte olup Homa uMigdal (Müstahkem Duvar ve Kule) deyimiyle tarihe mal oldu. Bu cins kibutzlardan 52 tanesi 1936 ile 1939 yılları arasında kuruldu.16

29 Kasım 1947’de Birleşmiş Milletler’deFilistin taksim planı oylandığı zaman yapılan harita kibutzların coğrafik dağılımı dikkate alınarak yapıldı. Diğer bir deyişle, İsrail’in ulusal sınırlarını kibutzların konumu belirlemiş oldu.

Kuruluş döneminde kibutz kökenliler (toplam nüfusun yüzde 7,5’unu oluşturmalarına rağmen) hükümet üyelerinin yüzde 33’ünü, parlamento üyelerinin ise yüzde 22’sini oluşturmaktaydı.

Neticede, ortak yaşama ve üretim araçlarının mülkiyetinin topluma ait olmasına, insanın insan tarafından sömürülüp artı değer üretilmesine karşı olmayı üstün bir değer gibi gören kişi ve toplulukların vücuda getirdikleri Kibutz, ihtiyaçların ideolojik tutumla denk geldiği, bir halkın kendi kendini yeniden ürettiği ve kendi kaderini tayin iradesine sahip çıktığı, İsrail’in kuruluş döneminin bir ürünüydü.

Günümüzde, üretim bağlamındaki etkinlik arayışının öncelik kazandığını görmekle beraber, gönüllü bir örgütlenme biçimi olan Kibutz’un ideolojik taleplere hala cevap verebilecek ilginç bir model oluşturduğunu söyleyebiliriz.

Denis Ojalvo

 [email protected]

Bitti

1 Herzberg, Arthur, The Zionist Idea, New York, Atheneum, 1969, s. 605

2 David Ben Gurion, The Imperatives of the Jewish Revolution, in Herzberg, Arthur, The Zionist Idea, New York, Atheneum, 1969, s. 606-619

3 http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10007240

4 http://www.mediacenter.org.il/ShowItem.aspx?ItemID=eeb3ad4a-653d-4b3f-a549-a5a79fe80980&lang=HEB

5 http://www.hechalutz.org/

6 http://www.zionism-israel.com/dic/Bund.htm  ve http://www.zionism-israel.com/dic/Yevsektsia.htm

7 Second Aliyah, http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Immigration/Second_Aliyah.html

8 H.Darin-Drabkin, Le Kibboutz Société différente, Paris, ed. Du Seuil, 1970 s.48-53

9 Kibutz Degania’nın Web sitesi  http://www.degania.org.il/eng/history.htm

10 http://www.haaretz.com/news/degania-a-first-kibbutz-in-israel-to-undergo-privatization-1.213242

11 http://unispal.un.org/UNISPAL.NSF/0/2FCA2C68106F11AB05256BCF007BF3CB

12 H.Darin-Drabkin op.cit. ss. 60-61

13 http://www.zionism-israel.com/dic/Gdud_Avoda.htm

14  H.Darin-Drabkin, op.cit. ss. 63-69

15 H.Darin-Drabkin, op.cit. s.70

16 http://www.amit.org.il/musagim/zionut/zionut_12/zionut_12.htm

17 Henry Near, The Kibbutz Movement, A History, Vol. 2 Crisis and Achievement 1939-1995, Littman Library of Jewish Civilization, 1997,2007 s. 21 ve 174