Yahudi milletinin doğum günü: PESAH

Yahudilerin Mısır esaretinden kurtuluşunun kutlandığı Pesah bayramı, bu kadar önemli bir olayın anılmasından da daha derin bir anlam içerir. Pesah, Yahudilerin bir millet olarak doğuşlarının yıldönümüdür. Mısır’dan Çıkış zamanı, Tanrı’nın tüm dünyanın gözü önünde Yahudileri Kendi Halkı olarak seçtiği ve bunu ilan ettiği zamandır. Tanrı, 15 Nisan’da Yahudileri Kendi Eliyle Mısır esaretinden kurtarır ve hemen akabinde Yahudiler için tek tek sayılan kırk dokuz günlük bir spiritüel gelişim süreci başlar. Bu süreç, ellinci günde Sina Dağı’nda Tora’nın alınmasıyla doruk noktasına ulaşır. Pesah, İsrail halkının doğum günü, Yahudilerin bir halk, bir millet, Tanrı’nın Seçilmiş Halkı olmalarının kutlandığı gündür 

PESAH RİTÜELLERİ

Pesah mitsvaları, Seder, simgesel yiyecekler, ritüellerin amacı sadece geçmişteki olayların temsili olarak hatırlanması değildir. Pesah süresince yaşanılan Mısır’dan Çıkış sembolleri, bugünkü hayatımız ile ilgili rehber vazifesi görür. Örneğin Mısır-İbranicesi Miztrayim- kökümetser kısıtlılık, sınırlılık, tıkanmışlık anlamına gelir. Bu da günlük hayatımızda bizi tutsak eden, kendi kendimize veya başkalarının bize koymuş olduğu ve ilerlememizi ve ruhsal gelişimimizi engelleyici kısıtlamaları simgeler. Evlerimizde Pesah’tan haftalar önce başlayan temizlik, ruhumuzun da köşe bucak temizlenmesi ve negatif özelliklerden arınması için titizlenmemizi ve çabalamamızı ifade eder.

HAG PESAH KAŞER ve SAMEAH

Pesah tebrikleri arasında ‘Hag Pesah Kaşer ve Sameah’ dikkat çekicidir. Burada mutlu bir Pesah dileği ile birlikte, ‘kaşer-uygun’ dileğinin de belirtilmesi, detaylı Pesah yiyecekleri ve kuralları ile bayramın kaşer olarak yaşanmasının ne denli önemli olduğunu vurgular. Bu kurallar içinde en önemli ve en çok dikkat gerektireni, şüphesiz evlerimizi, işyerlerimizi, arabalarımızı, çantalarımızı çekmecelerimizi, kısaca hayatımızdaki her şeyi hamets’ten temizleyip, Pesah süresince de hamets’in kırıntısından bile uzak durmak.

Hamets

Beş tahıl (buğday, arpa, yulaf, çavdar ve kusmin(veya darı)) veya bu tahıllardan üretilen un vb gibi maddeler su ile temas edip 18dk. hareketsiz kalıp fırına verilmediklerinde hamets olur.

Hamets’le ilgili yasaklar

Yıl boyunca eğer evde kaşer olmayan yemek bulunduysa veya Yahudi olmayan bir arkadaşımız eve yiyeceği ile girdiyse, bununla ilgili bir yasak yoktur. Sadece Pesah’ta ,hamets yemenin yanında, evimizde bulundurmak, bunlardan fayda sağlamak, hatta iyeliğimizde bulundurmak bile yasaktır. - Pesah zamanı yemeğin içine yanlışlıkla düşen minik bir hamets kırıntısı bile koca bir tencere yemeğin tümünü yenilemez hale getirir.

Yahudi düşüncesine göre şişen ve kabaran hamur- hamets;  kibiri, ölçüsüz hırsı, aşırı tutkuyu, bencilliği, kıskançlığı, putperestliği, içimizde varolan kötü dürtü-yetser arayı sembolize eder  ve bu özellikler Tanrı’nın bizden uzaklaşmasına sebep olur. O yüzden bunları temsil eden hamets’in en ufak kırıntısına bile müsamaha gösterilmez.

Evin hamets’ten  tamamen temizlenmesi

Evler, işyerleri, arabalar, çantalar, çekmeceler, her yer, itinayla en ufak bir hamets kalmayacak şekilde temizlenir.

1)Pesah’tan önce bitirilmesi mümkün olmayan içki, erzak tarzı yiyecekler, evden çıkarılır, iyeliğimizde de bulundurmamak için Rabi’ye vekâletname verilerek Yahudi olmayan kişilere satılır.

2) Mutfak araç ve eşyaları daha da özel şekilde temizlenir ve Pesah’a hazır hale getirilir.

3) Pesah süresince sadece Kaşer LePesah- Pesah süresince yenilmesi uygun- ibaresi olan yiyecekler yenilir.

Pesah’tan önceki gece ve Pesah sabahı, tüm titizliğimize rağmen gözümüzden kaçarak evde kalmış olabilecek hamets için onların iptali, geçersiz sayılması duası edilir. Bu sene 2 Nisan Perşembe akşamı evde saklı olan hamets’leri bulduktan sonra  üç kere söylenir: “Kal Hamira Vahamia Deika Birşuti,Dela Hazite Udla Biarte Udla Yadana Le,Livtil,Veleeve Keafra Deara-Sınırlarım içinde olup,görmediğim,yakmadığım ve varlığını bilmediğim her Hamets ve mayalı madde iptal olsun ve toprağın tozu gibi (değersiz) sayılsın.”

3 Nisan Cuma sabahı evdeki son hamets’ler yakıldıktan sonra söylenir: “Kal Hamira Vahamia Deika Birşuti Biarte, Dehazite Udla Hazite,Deviarte Udla Biarte,Livtil,Veleeve Efker Keafra Deara- Sınırlarım içinde olup, gördüğüm ve görmediğim,yaktığım ve yakmadığım ve varlığını bilmediğim her hamets ve mayalı madde iptal olsun ve toprağın tozu gibi sahipsiz sayılsın”.

*Yakma işlemi, son hamets yeme saatinden (bu sene 09.46) önce yapılır.

Bütün bunları yaptıktan sonra, bize düşeni tüm iyi niyetimizle ve en iyi şekilde yerine getirmenin mutluluğuyla, kaşer bir bayram geçirmemizi sağlaması için kendimizi Tanrı’ya emanet ederiz.

Rabi’ye Verilen Vekâletname

Pesah boyunca hamets yemek, evimizde bulundurmak, bunlardan fayda sağlamak, hatta iyeliğimizde bulundurmak bile yasaktır. Pesah’a kadar tüketemeyeceğimiz hametsi ziyan etmemek için, bu tarz erzak maddeleri, Pesah boyunca saklanmak üzere bir kutuya konularak evden ayrı bir yerde muhafaza edilir. Bu maddelerin iyeliği, Rabanut aracılığıyla Yahudi olmayanların mülkiyetine geçirilir, onlara ‘satılır. Bu konuda bilgi almak için cemaat Rabilerine başvurmak gerekir. (Sadece bir kâğıt fax’layarak veya mail atarak yapılan bu basit işlemin devamı, Rabi’ler tarafından yerine getirilmektedir.)

Mutfak Araç ve Eşyalarının Pesah için Hazırlanması

Sadece Pesah’ta kullanılan ayrı mutfak takımları yoksa mutfak eşyaları, mevcut kap kacak, çeşitli yöntemlerle Pesah için hazırlanır:

*Metal ve tahta kaplar ‘sıfırlanabilir’.

*Sıfırlama işlemi, ızgara, şiş, vb için Libun- ateşte kor hale gelene kadar tutarak yapılır.

*Çatal, kaşık, tencere vb, Agala(büyük bir demir parçasını ateşte kor hale getirip, daha sonra tencerede kaynayan suya atarak ve istenen kapları bu suyun içine atarak) sıfırlanır.

 *Sıfırlanamayanlar- Plastik, seramik, melamin, yağsız olarak kullanılan teflon, toprak kaplar hiçbir şekilde ‘sıfırlanamaz’, bayram için yenilerinin alınması gerekir.

*Cam, içine konan yemeklerin özelliklerini barındırmadığı için, iyice yıkandıktan sonra kullanılabilir. Buzdolabı, iyice temizlendikten sonra kullanılabilir.

*Bulaşık makinesi, içi iyice temizlendikten sonra boş olarak deterjan ile kaynar su programında çalıştırıldıktan sonra kullanılabilir.

*Fırın, derinlemesine ve titizlikle temizlendikten sonra 24 saat hiç kullanılmadan bekletilir, daha sonra boş olarak yüksek ateşte yakılarak 1 saat bekletilir, ancak ondan sonra kullanılabilir.

*Mikrodalga fırın da iyice temizlendikten sonra, deterjan ile birlikte su dolu bir bardak konulup çalıştırıldıktan sonra Pesah’ta kullanılabilir.

Pesah için uygun duruma getirilen mutfak kap kacakları, Pesah’a kadar hamets ile temas etmeyecek bir yerde saklanır. Buzdolabı, makineler, fırın vb Kaşer Lepesah-Pesah’ta kullanmaya uygun hale getirildikten sonra artık hamets için kullanılmaz.

Not: Seder ve Pesah Hazırlıklarıyla ilgili tüm detaylar,Gözlem Kitap’ın “Pesah Agadası”nda mevcuttur.(www.gozlemkitap.com ve/veya 0212-2319282)

Pesah süresince yenmesi uygun- Kaşer Lepesah ürünler

Türkiye’de Hahambaşılık denetiminde, Pesah süresince yenmesi uygun olan yiyecek maddelerinin üzerinde ‘Kaşer Lepesah’ ibaresi bulunur ve Hahambaşılığın onayı olan yerlerde satılır. Kaşer (Dini kurallara göre yemeye uygun) ve Kaşer LePesah (Dini kurallara göre Pesah süresince yemeye uygun)  farklı kavramlardır. Pesah boyunca sadece Kaşer LePesah ürünler tüketilir. Kaşer LePesah ürünlerin nereden temin edileceği,  Hahamlardan ve/veya  www.denetgida.com.tr  ve/veya 0212-2780011 ‘den öğrenilebilir. Bayram süresince gereken ve önceden alınan matsa, matsa unu, peynir, şarap vb gibi yiyeceklerin alınıp, hamets ile temas etmeyeceği bir yerde saklanması gerekir.

DİKKAT!-Pesah’ta çok fakir bir insanın bile yerine getirmesi gereken matsa yeme mitsvası vardır. Herkesin bayram sırasında matsa ve yeterli yiyeceğinin olmasını sağlamak için, her miktar Maot Hitim-buğday parası bağışı için Rabi’lere ve /veya sinagoglara danışılır. 

PESAH SEDERİ DÜZEN

Seder, düzen anlamına gelir. Düzen, Yahudi anlayışında özgürlüğün temelidir. Her kişiyi Tanrı’nın İmajı olarak saygıyla karşılayarak toplumda düzen sağlandığında, yaratılışta Tanrı’nın Ortağı olma vazifemizi yerine getirmiş oluruz

Eğer Tanrı’nın Varlığı’nın sadece özel zamanlarda değil, günlük hayatımızın her anında da bizimle olmasını istiyorsak, o zaman bir seder, hepimizin saygı göstereceği kurallar ve düzende olması gerekir. Düzen, bireyleri cemaate, cemaatleri de birlik olmuş halka dönüştürür. Seder geceleri, hem dünyanın diğer ülkelerindeki Yahudiler, hem de geçmiş nesillerle olan bağımızı yansıtır. Takip edilen düzen aynı olmasına rağmen, iki Seder birbirinin tamamen aynısı değildir. İdeal olarak Sedere her aile, her yıl, bir millet olarak doğuşumuzla ilgili farklı bakış açıları, farklı yorumlar, çocukların ilgisini çekecek, konuşma ortamı yaratacak farklı kavramlar getirir: “Mısır’dan çıkışı en çok anlatan, en makbul kişidir”.. Pesah Sederi, Yahudilikteki düzen ve doğaçlamanın nasıl iç içe yaşandığının çok güzel bir örneğidir. Hepimiz aynı hikâyeyi aynı kelimelerle anlatırız, ama her birimiz, ona sadece bize özel olan bir şeyler ekleriz. Kurallar aynı, fakat yorumlama, açıklama ve anlamdırmalar her zaman farklıdır. İşte bu şekilde bin yıllardır anlatılan aynı hikâye her daim genç, yeni ve ilginç kalmaktadır.

İsrail toprakları dışında yaşayan Yahudiler, Pesah’ın ilk iki gecesinde, İsrail’de yaşayanlar ise sadece ilk gece Seder yaparlar.

Mumlar:

Her Şabat ve bayramda olduğu gibi, Pesah şerefine mumlar yakılır. Pesah bu yıl Şabat’a geldiği için  güneş batmadan önce  Şabat ve bayram mumları yakılır (Baruh Ata Ad. Elo-enu Meleh Aolam  Aşer Kideşanu Bemitzvotav Vetsivanu Leadlik Ner Şel Şabat ve Yom Tov- -Bizlere Şabat ve  Yom Tov mumlarının yakılması mitsvasını veren Evren’in Efendisi Tanrı’mız Sen Mübareksin)

Şarap:

Genelde kırmızı Kaşer Lepesah şarap kullanılır.

Neden kırmızı şarap?

 Şarap, neşe ve sevinci; kırmızı ise ‘kan’ı simgeler.

Kan, atalarımızın esaret günlerinde nasıl eziyet çekip kanadıklarını ifade eder.

Kan, aynı zamanda özgürlük kanını da simgeler. Mısır’dan çıkıştan önceki akşam atalarımız Mısır’da kutsal sayılan kuzuyu kesip, kanını evlerinin kapısına sürer ve bu şekilde son felaket olan behor erkeklerin ölümü, Yahudileri etkilemez.

Seder sırasında dört bardak şarap içilir. Neden?

*Dört; Tora’daki dört kurtuluş ifadesini simgeler: “1-Sizi Mısır’ın yükü altından çıkaracağım…2-Sizi onların köleleştirici işlerinden serbest kılacağım…3-Sizi büyük bir güç gösterisi ve sert yargılar eşliğinde özgürlüğe kavuşturacağım…4-Sizi Kendim’e Halk olarak alacağım…”(Şemot 6:6-7)

*Başka bir yoruma göre, İsrailoğulları sürgündeyken, dört büyük erdemli davranış gösterdiler: 1-Yahudi isimlerini ve kıyafetlerini değiştirmediler.2-Kendi ana lisanları olan İbraniceyi konuşmaya devam ettiler.3-Dürüstlük ve ahlaklarını korudular.4-Birbirlerine sadık kaldılar ve birbirlerinin sırlarını açığa vurmadılar.(Midraş Teillim 114:4)

Agada Kitabı Anlatısı

Tanrı’nın Tora’daki “ Veigadta levinha-  Oğluna anlatacaksın” buyruğu gereğince, ‘Pesah’ öyküsünün ‘anlatılmasından’ esinlenerek adlandırılmıştır.

Kadeş; Kiduş okunur. Birinci bardak şarap, sola yaslanarak içilir. İkinci bardak şarap doldurulur.

Urhats; Eller duasız olarak yıkanır

Karpas; Kereviz, maydanoz veya turp yaprağı gibi bir ot, tuzlu su/ Kaşer Lepesah sirkeye batırılıp Aadma-berahası söylendikten sonra çok az bir miktar yenir. ( ve beraha söylerken daha sonra yenecek marul da akılda tutulur)

Yahats;Üç Matsadan ortada olanı bölünür, yarısı Afikoman-son lokma-için saklanır.

Afikoman nedir? Bir yoruma göre, atalarımız esaret günlerinde o kadar yoksuldular ki, bir öğün sonra yiyecek olup olmayacağından emin olamıyorlardı. Bunun için ekmeklerinin bir kısmını saklıyorlardı.

Başka bir yoruma göre de, çocukların ilgisini son ana kadar uyanık tutmak içindir.

Magid; Mısır’dan çıkış öyküsünün anlatılması. Masadaki en küçük kişinin Dört Soruyu sormasıyla başlar: Ma Nishtanah-Bu gece neden farklı? Dört sorunun cevabı da aynı şekilde başlar: “Diğer bütün gecelerde…”

Magid’in sonunda, ikinci bardak şarap, sola yaslanarak içilir.

Rohtsa-Netilat Yadayim; Yemekten önce, eller, ‘dua edilerek’ yıkanır.

Motsi; Hamotsi duası edilir.

Matsa; Matsa duası edilir ve sola yaslanarak kişi başı en az bir plaka Matsa yenilir.

Maror; Harosetle birlikte marul yaprağı sola yaslanmadan yenir.

Koreh; Sandviç-Matsa, otlar ve haroset bir sandviç haline getirilir, sola yaslanarak yenir.

Şulhan Oreh; Bayram yemeğinin yenmesi.

Tsafun; Ortadaki Matsadan ayrılmış Afikoman’ın yenmesi. Afikoman, bir yoruma göre, Seder’de yenilen son yemek olan Pesah sunusunun anısına, sola yaslanarak yenir. Başka bir yoruma göre, ağzımızda son olarak matsanın tadı kalsın diye en son yenir. Bundan sonra artık son iki bardak şarap ve sudan başka bir şey yenilip içilmez.

Bareh-Birkat Amazon-Yemekten sonra, üçüncü kadeh şarapla şükür ve kutsama duası yapılır ve berahadan sonra, sola yaslanarak içilir. Dördüncü bardak şarap doldurulur.  Beşinci bir bardak Peygamber Eliyahu Annavi için Seder masasına yerleştirilir. İnanışa göre, Eliyau Anavi, Maşiah’ın geldiğini, bir Pesah akşamı anons edecektir. Bu noktada Eliyau Anavi’nin içeri girebilmesi için sokak kapısı açılır.

Allel; Şarkılar ve ilahiler eşliğinde dördüncü bardak şarap içilir.

Nirtsa; Kabul. Yapılanların Tanrı tarafından kabulü ve kurtuluşun başlangıcı olması dileğiyle dua ve ilahiler söylenir. Seder’in sonu.

Neden 15? Seder’deki 15 bölüm, Teillim’de Basamak Şarkıları olarak adlandırılan 15 Mezmuru simgeler. Aynı zamanda Bet Amikdaş’ta Levi’lerin durup Tanrı’ya methiye şarkıları söyledikleri basamakları ve Tanrı’nın Dayenu şarkısında Yahudilere iyilik bağışladığı 15 olayı simgeler.

Not: Bazı Agada kitapları Motsi ve Matsa’yı tek bölüm olarak alır ve Seder’i 14 bölümde tamamlar ki bu yorum da doğrudur.

Seder Tabağı ve Agada Düzeni

Seder tabağı, masanın orta yerine yerleştirilir, tabağın içinde sembolik yiyecekler bulunur. Seder’in anlam ve önemi, masada bulunan herkesin, sanki ‘kendisi’ Mısır’dan çıkmış gibi hissetmesidir. Seder’deki sembollerin görsel ve dokunsal güçleri, bizim köklerimizle temasa geçmemizi sağlar. Bu şekilde ilham alarak kendi kişisel Mısır’larımızın-esaretlerimizin- farkına varır, bu kısıtlamalardan kurtulabileceğimizi idrak eder ve bunun için harekete geçeriz

Matsa: Hiçbir kırığı olmayan üç adet matsa, üzeri örtülü olarak tepsiye yerleştirilir.

Neden Matsa? Atalarımız Mısır’da köleyken de ekmek yerine; işlerini zamanında yetiştirebilmeleri için, pişirmesi ve yemesi çok az zaman alan ve uzun süre tok tutan bir tür matsa yiyordu. Kölelikleri süresince yedikleri “ha lachma anya-fakirlik ekmeği” matsayı, Mısır’dan özgürlüğe doğru aceleyle çıktıklarında da yediler. Ancak hazırladıkları hamurun mayalanmasını bile beklemeden Mısır’dan çıkışta; yenilen matsa farklı olarak; artık “özgürlük ekmeği” idi.

Neden Üç Tane? En üstteki ve en alttaki, lehem mişne- atalarımız çöldeyken Şabat ve bayram günlerinde gökten gelen çift porsiyon manna’yı temsil eder. Ortadaki matsa ise, Pesah’ta Matsa yeme mitsvasını temsil eder.

 Karpas: Kereviz, maydanoz, turp yaprağı-ve tuzlu su veya Kaşer Lepesah sirke.

Neden?  Öncelikle masadaki çocukların ilgisini çekip soru sormaya yöneltmek amaçlıdır. Bu otlar, o dönemdeki Yahudilerin düşük spritüel seviyesini, tuzlu su veya sirke, Mısır’da Yahudilerin döktükleri ter ve gözyaşını simgeler. Kereviz veya maydanozu tuzlu suya batırıp salladığımızda gözyaşı görüntüsü verir.

Maror: Acı otlar.

Neden? Acı otlar bize atalarımızın Mısır’da çektiği acıları anımsatır. Acı otlar için ülkemizde marul kullanılır. Marulun özelliği, tatlı olarak başlayıp, sonlara doğru acılaşmasıdır. Yahudilerin Mısır’da yaşadıkları ilk zamanların tatlı olmasını, fakat sonunda zorluk ve acıya dönüşmesini simgeler.

Haroset: Ezilmiş elma, kuru üzüm, tarçın, hurma ve kırmızı şaraptan oluşan karışım.

Neden? Haroset, çamuru andırdığı için Firavun’un İsrailoğulları’na hazırlattığı inşaat harcını simgeler. Atalarımızın maruz kaldığı zorlu esaret günlerini hatırlatır. Ancak haroset yenildiği zaman, alınan hoş tat, özgürlüğün tatlılığıdır. Haroset, aynı zamanda bilgelerin Tanrı ile İsrailoğulları arasında var olan ve kurtuluşu getirecek olan aşkı anlatan Şir Aşirim’den “ ..Elma ağacı altında uyandırdım seni..” (8:5) bölümünü simgeler. Bu sebeple, haroset’i, Şir Aşirim’de sözü geçen elma, nar, incir, hurma, üzüm, ceviz, tarçın, şarap ile yapma geleneği vardır. Haroset yemek, geleneksel olduğu için beraha söylenmez.

Zeroa: Yanmış kuzu kolu.

Neden? Bet-Amikdaş’ta kurban olarak sunulan kuzunun anısınadır. Bunu yemeyiz, çünkü günümüzde Bet Amikdaş yoktur.

Bunun yanında, zeroa-‘kol’ anlamına gelir ve Tanrı’nın, İsrailoğulları’nı, ‘güçlü bir el ve uzanmış bir kolla’ kurtarışını hatırlatır.(Şemot 13:3)

Betsa: Haşlanmış katı yumurta

Neden? Pesah,Şavuot ve Sukot’ta  Bet-Amikdaş’ta sunulan  Hagiga-bayram kurbanı  anısınadır.

Diğer bir inanışa göre yumurta yaşam döngüsünü, yeniden doğuşu simgeler. Pesah da Yahudi milletinin doğuşudur.

Başka bir yoruma göre, yumurta yas işaretidir. Yasta olan bir kişi, cenazeden sonra ilk olarak yumurta yer. Seder’deki yumurta, bize, özgürlüğümüzü kutladığımız bu günde, Bet Amikdaş’ın yıkılışının yasını tuttuğumuzu hatırlatır.

 Burada dikkat çeken, sederin ilk akşamının her zaman Tişa Beav (Bet Amikdaş’ın yıkıldığı gün) ile aynı güne denk gelmesidir. (Bu yıl seder ilk akşam 3 Nisan Cuma akşamı-bu yıl Tişa Beav- 24 Temmuz Cuma akşamı---Şabat’a geldiği için, oruç 25 Temmuz Cumartesi akşamı başlar)

Dikkat! Kereviz, marul, maydanoz vb tarzı toprakta yetişen sebzelerin içlerindeki olası minik böceklerden tamamen temizlenebilmesi için  kaşer sirke veya tuzlu suda bekletilmeleri gerekir.

Katkılarından dolayı Rav İzak Peres ve Rav Ceki Baruh'a teşekkür ederiz.