Alliance Israelite Universelle’in, Osmanlı topraklarında kurduğu okullar Yahudileri üzerinde büyük etki yapmıştı.
Dr. Siren Bora
1860’ta Paris’te, bir grup Yahudi genci tarafından kurulan, Yahudiler arasında ülkelere göre değişen sosyal, ekonomik ve kültürel alanlardaki bölgesel farklılıkları ortadan kaldırmak amacını taşıyan Alliance Israelite Universelle’in, Osmanlı topraklarında kurduğu okullar Yahudileri üzerinde büyük etki yapmıştı. Özellikle Anadolu topraklarındaki Yahudilerin eğitimi ve gelişimi üzerindeki etkileri eşsizdi. Alliance’ın okullar haricinden oluşturduğu diğer bir yapılanma ise ziraat çiflikleri ve kolonileri idi.
Alliance’ın açtığı ilk ziraat okulu, 1870 yılında Filistin’de Yafa yakınlarında kurulan Mikve İsrael’di1. Sonra, 1875 yılında ikinci ziraat okulunu Tunus’ta Djedeida’da, üçüncüyü ise İzmir yakınlarındaki Bornova’da açmıştı2. Başlangıçta, okullarda verilen eğitimin temel amacı, ziraat eğitimcileri yetiştirmekti. Nitekim bu okullarda eğitime tabi tutulan öğrenciler, eğitimleri sona erdikten sonra, genç eğitimciler olarak yeni açılan Alliance Okullarında görev alıyorlardı. Aslında Alliance’ın ziraat etkinlikleri, okulun Doğu Yahudiliğini kalkındırma çabalarının önemli bir parçasını oluşturmaktaydı: Yahudiler, ziraat aracılığı ile yerleştikleri topraklara bağlanacak ya da bağımlı hale getirilecekti. Alliance görevlileri, Yahudileri tarımsal etkinliklere özendirebilmek adına okullarda, özel toplantılarda, düzenlenen konferanslarda, kırsal yaşamdan örnekler veren Tora’dan pasajlar okumuşlar; eski İsrail topraklarında nasıl bol ürün alındığını anlatmışlardı.
19. yüzyılın sonlarından itibaren, yüzlerce Rus ve Romen Yahudi’si, Osmanlı topraklarına göç etmeye başladığında, Alliance’ın hedef kitlesi değişmedi. Fakat kitlenin hacmi büyüdü ve renklendi. Alliance’ın hizmet programının portföyü çeşitlilik kazandı. Artık Alliance ziraat programı, hem Osmanlı Yahudilerini yaşadıkları toprağa entegre etmeye hem de vatansız ve yoksul göçmen Yahudilerin barınma ve aidiyet sorununu çözmeye odaklanmıştı. Bu yüzden, ilk yıllarda Alliance’ın ziraat okullarında eğitim gören öğrencilerin, Doğu kökenli olduğunu fakat zamanla öğrencilerin kökenine ilişkin değişiklikler meydana geldiğini saptıyoruz. Yerler, özellikle Rusya ve Romanya göçmeni Yahudiler tarafından işgal edilmeye başlanacaktı3.
RUS GÖÇMENLER
Rusya’dan gelen Yahudi göçmenlerin ilk kez hangi tarihte, Tire kent merkezine gelerek yerleşmeye başladığını saptayamadık. Alliance görevlilerine ait mektup ve raporlarda yer alan göçmenlere ilişkin bilgiler, 1905 tarihinden itibaren başlamakta4 ve 1910 tarihine ilişkin verilen bilgilerle devam etmektedir. Buna karşın özellikle Batı Anadolu’da kırsal alanda iskân edilen Doğu Avrupa ve Rusya Yahudileri hakkında, biraz daha eski döneme, 19. yüzyılın son çeyreğine ilişkin verilere sahibiz5: 1887-1888 yıllarında, 17 aileden oluşan Rus Yahudi’si mültecinin, Aydın yakınlarında, Şirince ile İncirliova arasındaki Germencik Köyüne yerleşip tarım yapmaya başladığını biliyoruz6. Ancak, söz konusu göçmenlerin büyük bir kısmı, tarım yapmayı beceremedikleri için 1890’da yerleşkeyi terk etmişti7. Doğu Avrupa ve Rusya göçmeni Yahudilerin zirai etkinliklerine ilişkin deneyimleri, Alliance görevlilerince yakından izlenmiş, onlara maddi-manevi her türlü destek verilmişti. Ayrıca Alliance görevlileri, göçmenlerin zirai etkinliklerdeki başarısızlığının nedenlerini sorgulamış ve isabetli saptamalar yapmıştı:
“Göçmenler hem ziraata ilişkin herhangi bir teknik bilgiye sahip değildi. Hem de deneyimsizdi. Çoğu, yorucu tarım işçiliği ve akabinde genellikle başarısız sonuçlar alınması nedeni ile çabuk yılmaktaydı. Göçmenlere verilen araziler son derece verimsizdi. Arazilerin yer aldığı bölgenin iklimi ise çok soğuktu8.”
ZİRAAT KOLONİSİ İÇİN HAZIRLIKLAR
1891 yılında, Rusya göçmeni Yahudilerin barınma ve aidiyet sorunlarını çözmek amacı ile kurulan Jewish Colonization Association, Alliance’ın Bornova’daki çiftlik okulunun başarılarından ilham alarak Batı Anadolu’da büyük bir tarım kolonisi kurmak istedi ve Alliance ile koordineli bir çalışma başlattı. Kuracağı koloni (Akhisar Or Yehuda Tarım Kolonisi), ileride Osmanlı Devleti’nin sınırları içerisinde kurulacak olan koloniler zincirinin en önemli parçası haline gelecekti9. Or Yehuda’nın10 kurulmasına kadar uzanan süreç, büyük bir ziraat kolonisi kurmaya elverişli izlenimi veren çiftliklerin adlarının saptanması ile 1897 yılında başladı. Alliance ve Jewish Colonization Organization yöneticileri, Anadolu topraklarını Trakya’ya nazaran daha ‘güvenli’ olarak nitelendirmekteydi. Güvenlik gerekçeleri, tarımsal kolonizasyon için pilot bölge olarak Trakya’nın değil, Anadolu’nun seçilmesine neden olmuştu. Arazilerin saptanması sırasında toprağın zenginliği ve verimliliği, iklim koşulları ile arazinin coğrafi konumu (önemli bir limana yakınlığı) göz önüne alınıyordu.
GÜMÜŞLÜ ÇİFTLİĞİ
1897 yılında, Jewish Colonization Association tarafından görevlendirilen J. Avigdor, altı çiftliği gezip inceledi. Şamlı ve Campaşa hakkındaki izlenimi olumsuzdu. Kayda değer bulduğu dört arazi; Oğlananası (Cumaovası), Çakıroğlu (Akhisar), Gümüşlü (Tire) ve Peştemalcıbaşı (Çandarlı Körfezi) idi. Avigdor, arazilere ilişkin son derece ayrıntılı bir rapor hazırladı. Tire yakınlarındaki Gümüşlü Çiftliğini, çiftliklerin en iyisi olarak tanımlanmıştı: “Arazi çok verimli; yol ve ulaşım kolaylığı var. Hem fiyatı hem de arazinin verimliliği göz önüne alındığı zaman son derece avantajlı denilebilir. Çakıroğlu Çiftliğinden yüzde 9-10 daha ucuz. Konumu bakımından süper… Sonuç olarak, eğer acil bir tarım okulu açmak arzusundaysanız size önerim, Çakıroğlu. Eğer büyük bir yatırım yapmak düşüncesindeyseniz size önerim, Gümüşlü11.” Avigdor’un raporundan sonra, kesin bir karara varamayan yetkililer tarafından bu kez 1897 yılının sonbahar aylarında, E. Tisserand dört araziyi araştırmak üzere görevlendirildi. Tisserand’ın Gümüşlü’ye ilişkin raporu övgü doluydu: “İzmir’e 100 kilometre uzaklıkta. En yakın gardan 25 dakika uzaklıkta. Yakınındaki Tire’nin nüfusu 39.000. Toplam, 555 hektar (1 hektar=10 dönüm). Ekilemez alan sadece 26 hektar. 95 hektarlık bölümüne komşular tecavüz etmiş. Halledilebilir. Büyümeye elverişli değil fakat mükemmel bir ova. Su var. Su kanalları var. Buğday, arpa, mısır, yulaf, pamuk, pirinç, tütün, susam ekilebilir. Meyve ağaçları ve bağlar var. Şarap üretilebilir. Kuru üzümde inanılmaz randıman alınmakta. 5 hektarlık alan, her yıl 1725 frank’a kiraya veriliyor. İçerisinde un değirmeni, yel değirmeni ve devekervanları için uygun yollar var. Binalar çok kötü durumda olduğu için tamir gerekiyor. Araziye 184.000 frank isteniyor. Hektar başına 351 frank isabet ediyor. Yıllık getirisi, 18.588 frank olacaktır. 50-60 hatta 70 aileyi çok iyi şartlarda barındırabiliriz. İyi bir tarım okulu açılıp yüksek ziraat yapılabilir…12” Alliance ve Jewish Colonization Organization, 1898 yılında hâlâ Gümüşlü ile Çakıroğlu arasında seçim yapamamıştı. Alliance’ın Batı Anadolu bölgesi sorumlusu Gabriel Arié, 1898’de Tire Gümüşlü’yü gezdi ve Çakıroğlu ile karşılaştırdı13. Tarım kolonisi kurmak üzere Çakıroğlu’nun satın alınmasına karar verildi ancak, Gümüşlü de göz ardı edilmedi. Anlaşıldığına göre Gümüşlü Çiftliğinin üstün vasıfları, Alliance yöneticilerine cazip gelmişti. Hem Alliance Okuluna gelir kaynağı oluşturabilmek14, hem gelen Doğu Avrupa ve Rusya Yahudilerini barındırabilmek, hem de Yahudilerin ziraatı meslek olarak edinebilmesi için uygulamalı bir ziraat çiftliği olarak kullanmak üzere satın alınması düşünülüyordu. Gabriel Arié tarafından görevlendirilen S.J. Mercurian (Maden, Sanayi ve Üretim Mühendisi), Tire Gümüşlü’ye giderek üçüncü raporu hazırladı: “Gümüşlü 5710 dönüm. 4683 dönümü yekpare. Geri kalan 1720 dönüm ise, farklı yerlerdeki parsellerden ibaret. Bir kısmı Kahrat’ta, bir kısmı da Derebaşı’nda. En iyi arazilerin toplam alanı, 277 dönüm. Bu kısım çiftliğin yıldızı…15”
1901 yılında Gümüşlü-Doğranlı’da bir ziraat kolonisi kurulmak üzere hazırlıkların yapıldığı anlaşılmakta. Daha önce koloniye ilişkin bir plan hazırlanmıştı. Ancak bir takım eksiklikleri bulunmaktaydı. Ailelerin, alınan hayvanların nereye yerleştirileceğinin belirlenebilmesi için mevcut plana ilaveler yapılması gerektiği Arié tarafından, Jewish Colonization Association başkanı Leven’e bildirildi16. Tire’nin Yunan işgali altında olduğu dönemde Tire Alliance Okulunun gelir kaynaklarından biri un üretimiydi. 1922 yılında, unun Yunanistan’a ihracı konusunda izin alınabilmesi için birtakım girişimlerde bulunulmuştu17. Demek ki, 1922 yılında Tire Alliance Okuluna ait, içerisinde un değirmeni ya da değirmenleri olan bir arazi bulunmaktaydı. Muhtemelen bu arazide, tarım da yapılmaktaydı (özellikle de buğday). Anlaşıldığına göre, 1930 yılının sonunda hâlâ Tire Alliance Okulunun gelirlerinden birini, Tire yakınlarındaki çiftlik arazisi oluşturmakta ve maddi olanaksızlıklar nedeni sıkıntı çeken okul, çiftlikten gelen avanslarla idare etmekteydi18. Arazi, Alliance müdürü M.Uziyel’in 1898 tarihli mektubunda söz ettiği çiftlik arazisi ya da 1901’de satın alınmak üzere hazırlıkları yapılan Gümüşlü-Doğranlı arazisi olabilir.
Tire Gümüşlü Çiftliğinin akıbetine ilişkin farklı iddialar mevcut. 1900 tarihli Mercurian raporuna göre, Gümüşlü’nün eski sahibi Mösyö Levi’dir19. A.Munis Armağan’a göre ise, Gümüşlü Çiftliği Josef Danon’a aittir20. Bugün Gülcüoğlu Gümüşlü Çiftliği olarak bilinen işletme ise, 1905 yılında 5000 dekarlık alan üzerinde kurulmuştu. Bilgi enflasyonu içerisinde kaybolduğumuz için, Alliance ve Jewish Colonization Association tarafından satın alınarak içerisinde koloni kurulan Gümüşlü çiftliğinin spesifik olarak hangi çiftlik olduğunu saptayamadık.
Tire-Gümüşlü’ye ilişkin harita (KAYNAK: CAHJP, ICA LONDON 1-232)
(Endnotes)
1İsrail’de Zirai Yerleşme, Bugünkü İsrail Yayınları, (t.y.) no 3, 3. Bu kitapçıkta, Mikve İsrael’in Jewish Colonization Association tarafından kurulduğu yazılıdır. Ancak doğrusu, Mikve İsrael’in Alliance Israelite Universelle tarafından kurulmuş olmasıdır. Bkz. Rodrigue, Türkiye Yahudilerinin Batılılaşması, 166. Mikve İsrael’de 1892 yılında 81 öğrenci, ziraat ve hayvancılık eğitimi görmekteydi. Baron Hirsch tarafından finanse edilen okulda, zararlı otların yok edilmesi, ağaç kültürü, bağcılık, toprak altında bitki üretimi ve hayvan yetiştiriciliğine ilişkin dersler verilmekteydi. Bkz. Mois Franco, Essai sur L’Histoire des Israelites de L’Empire Ottoman – Depuis les origines jusgu’a nos jours, Paris 1980, 253.
2Alliance Israelite Universelle’in Bornova Ziraat Okuluna ilişkin hazırladığımız bildiri, 5-6 Kasım 2014 tarihlerindeki Bornova Araştırmaları I. Sempozyumunda sunulmuştur.
3Osmanlı ile Rusya arasındaki savaş, bir yandan Kutsal Topraklarda yaşayan Yahudilerin mali desteği olan haluka’nın (Filistin’deki Yahudilere destek amacı ile oluşturulan fon) Rusya’dan gelen kısmının kesilmesine yol açarken; öte yandan pogrom’lar (Aşkenazlara uygulanan baskı ve katliamlar), milyonlarca Doğu Avrupa ve Rusya Yahudi’sinin yerlerinden koparak göç etmesine neden olmuştu. Mikve İsrael kurulduktan 10 yıl sonra, Rusya’daki pogromlar nedeni ile buradan Yahudi göçleri başlamış (Birinci Aliya); Mikve İsrael bu göçmenlerin bir kısmını barındırmıştı. İlerideki yıllarda Tarım Okulu Mikve İsrael, Rusya göçmenlerinin yerleştiği tarım kolonisi haline dönüştürülecektir. Bkz. M.Jacgues Bigart, “L’Action de L’Alliance Israelite en Turquie”, Conférence faite a Paris (24 Mai 1913)(ayrı basım), Paris, 18.
4AAIU, TURQUIE II B7-11 Tire. Raphael Gabriel’in 10 Aralık 1905 tarihli mektubu.
5Paul Dumont, ‘Jewish community in Turkey during the last decades of the nineteenth century in the light of the archieves of the Alliance Israelite Universelle’, Christians and Jews in the Ottoman Empire, New York 1982 vol. 1, 213. 1887 yılında Osmanlı’ya iltica eden 400 aileden oluşan Romanyalı Yahudi’nin, İzmir ve Aydın’a iskân edilmesine karar verilmişti. Anadolu, Doğu Avrupa ve Rusya göçmeni Yahudilere, ‘El Dorado’ olarak tanıtılmış ve buraya yerleşmeleri konusunda özendirilmişlerdi. Ancak Osmanlı yönetimi, ülkeye gelen göçmenlerin yerleşebileceği yerler konusunda kısıtlamalar getirmektedir. Sözgelimi, Filistin’e ve İstanbul’a girişler sınırlanmış hatta yasaklanmıştı. Osmanlı yönetimi, göçmenlerin taleplerine göre değil; kendi isteğine göre, uygun gördüğü bölgelere yerleşmesine izin vermiştir. BOA, DH. MKT. 1465/71 (7/Ra/1305). BOA, DH. MKT.1595/120 (17/C/1306). DH. MKT. 1603/88 (10/R/1306). Rodrigue, Aydın’a 1887 yılında Rusya göçmeni Yahudilerin yerleştirildiğini yazmaktadır. Bkz. Rodrigue, Türkiye Yahudilerinin Batılılaşması….., 167.
6CAHJP, ICA LONDON 2 - 233, Gabriel Arie’nin 20 Kasım 1896 tarihli mektubu.
7Rodrigue, a.e., 167. Yerleşkede kalan aileler, aynı yıl Osmanlı tebası olabilmek için başvuruda bulunmuşlardı. BOA, DH. MKT. 1470/77 (4/R/1305).
8CAHJP, ICA LONDON 2 - 233. Gabriel Arie’nin 20 Kasım 1896 tarihli mektubu.
9Eskişehir’de Mamure, İstanbul’da Mesila Hadaşa, Silivri’de Fethiköy, Balıkesir’de Tekfur çiftlik ve Sazılar, Selanik’te Çiftlikokul(?), Kıbrıs’ta Margo Çiftlik ve Mezopotamya’da adını saptayamadığımız bir çiftlik. CAHJP, ICA TURKİYA 20, 29 Aralık 1899 tarihli mektup. ICA TURKİYA 10, “Consideration Generales”. ICA TURKİYA 21, 2 Şubat 1909 ve 9 Ağustos 1909 tarihli mektuplar. ICA TURKİYA 22, 9 Mayıs 1904 tarihli mektup. ICA TURKİYA 30, 22 Temmuz 1919 tarihli mektup. Tarım kolonilerinin hepsi birer tarımsal kooperatif işletmesi şeklinde idi.
10Bu koloni hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Siren Bora, “Alliance Israelite Universelle’in Osmanlı Yahudi Cemaatini Tarım Sektöründe Kalkındırma Çalışmaları ve İzmir Yakınlarında Kurulan Bir Çiftlik Okul: “Or Yehuda”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi (Dokuz Eylül Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü yay.), cilt 1 sayı 3, İzmir 1993, 386-400.
11CAHJP, ICA LONDON 1 – 232. J. Avigdor tarafından 9 Ağustos 1897 tarihinde hazırlanan rapor, 4-5.
12CAHJP, ICA LONDON 1 – 232. E. Tisserand’ın 12 Ekim 1897 tarihli raporu.
13A Sephardi Life in Southeastern Europe – The Autobiography and Journal of Gabriel Arié 1863-1939, Edited by Esther Benbassa and Aron Rodrigue, 1998, by the University of Washington Press, 118.
14Tire Alliance Okulu müdürlerinin raporlarından, Batı Anadolu’da Alliance’ın çiftliklerinin olduğunu öğreniyoruz. Çiftliklerin hepsinin adlarını ve yerlerini saptamak olanaksız. Ancak, henüz Gümüşlü satın alınmadan önce Tire yakınlarında, okula gelir sağlayan bir veya daha fazla sayıda çiftliğin var olduğu anlaşılmakta. 1898 yılının haziran-temmuz aylarında Alliance müdürü olan M. Uziyel, yetiştirdiği sebzeleri etle değiş tokuş ederek öğrencilerinin et yiyebilmesini sağlamaktaydı. AAIU, TURQUIE II B7-11 Tire. M. Ouziel’in 5 Temmuz 1898 tarihli mektubu.
15CAHJP, ICA LONDON 4 – 235(149-215).S.J. Mercurian’ın 20 Eylül 1900 tarihli raporu.
16CAHJP, ICA LONDON 235(256 – 283). Gabriel Arié’nin 1 Mart 1901 tarihli mektubu. Hem Alliance’ın hem de Jewish Colonization Association’un başkanı Narcisse Leven olduğuna göre, Arié’nin mektubu Leven’e yazılmış olsa gerek.
17AAIU, TURQUIE XCVI E 1126.1 Tire. Bohor Amiel’in 7 Mart 1922 tarihli mektubu.
18AAIU, TURQUIE XCVI E 1126.4 Tire. Tire Cemaati Başkanı Bohor Barsimantov’un 25 Aralık 1930 tarihli mektubu.
19CAHJP, ICA LONDON 4 – 235(149-215).S.J. Mercurian’ın 20 Eylül 1900 tarihli raporu.
20Armağan, Tire Yahudileri, İzmir 09.05.2005, 45.
