Işık ve mucizeler ile gelen açılış: Hanuka

Güçsüzlerin kuvvetlilere, sayıca az olanların çoğunluğa, dürüstlüğün kötülüğe, maneviyatın maddiyata, ışığın karanlığa karşı zaferini simgeleyen Hag Aorim-Işıklar Bayramı Hanuka, Tanah ‘ta (Tora-Peygamberler Kitapları-Yazıtlar) yer almayan, sadece Talmud’da dolaylı olarak bahsi geçen ve daha sonraları hahamlar tarafından uygulamaya konulan neşeli bayramlarımızdandır.

Bir anlamı ‘açılış’ olan Hanuka, bayramında, Suriye-Yunan Kralı Antiyohus ve ordularının, Makabiler tarafından bozguna uğratılıp, II. Bet-Amikdaş’ın putperestlerden kurtarılması ve tekrar Tanrı hizmetine açılması kutlanır.

 Bet-Amikdaş putlardan ve simgelerden temizlendikten sonra, Tapınaktaki Ebedi Işık’ı yakmak için sadece bir küçük kap kutsiyeti bozulmamış yağ bulunur. Bu yağ, Menora’yı yalnızca bir gün boyunca yakmaya yetecek miktardadır. Mucize eseri, o küçük kaptaki yağ, tam sekiz gün boyunca yanmaya devam eder ve Koen’ler o arada yeni kutsal yağ hazırlayabilirler.

 Bu mucize, Yahudi takvimine göre 25 Kislev’den (bu yıl 16 Aralık Salı akşamından) başlayarak sekiz gece boyunca Hanuka mumları ile tekrar tekrar hatırlanır, yaşanır ve yaşatılır.

Hanuka mucizeleri- Birinci mucize, Yahudilerin dini gereklerini * yerine getirmelerini engelleyip, Yunan kültürüne asimile etmeye çalışan Suriye-Yunan Kralı Antiyohus Epifanes’in kalabalık, güçlü ve donanımlı ordusuna karşı, sayıca az (bir yoruma göre 12-13 kadar genç Yeşiva öğrencisi)  ve ilkel silahlı olan Makabiler’in Tanrı’nın Yardımı, Tanrı’ya olan inanç ve güvenleri ile Tanrı Adına akıl almaz bir zafer kazanmaları…

İkinci mucize, Yahudilerin, kurtarılan Bet Amikdaş’ta tekrar Tanrı Hizmeti’ne başlayıp Menora’yı yakmak için, bir küçük kap, sadece bir gün yetecek kadar kutsiyeti bozulmamış yağ bulabilmeleri. Ve o tek küçük kap yağın, tam sekiz gün boyunca yanmaya devam etmesi… Koen’lerin bu şekilde, o arada yeni kutsal yağı hazırlayabilmeleri.

* Antiyohus’un yönetimindeki Suriye-Yunan askerleri, Yahudiler’e Brit-Mila(sünnet), Şabat’ın korunması, Roş Hodeş(Yeni Ay’ın ilan edilmesi ve kutsanması) ve özellikle de Tora öğrenimini yasaklar. Amaç,Yahudiler’e Tora'yı  unutturmak ve farklı konumlarını ortadan kaldırmak,diğerleri gibi olmalarını sağlamaktır.

Hanuka Bayramı’nı kutlamak

 Geleneksel Hanuka yiyecekleri

 Bir günlük yağın mucize eseri sekiz gün yanmasını hatırlamak için Hanuka’da çoğunlukla yağda kızarmış yemekler tercih edilir.

*Latke-Rendelenmiş patates, yumurta, soğan ve un karışımıyla yapılan bu patates gözlemeleri sıcak olarak, yanında elma sosu veya krema ile servis edilir.

*Sufganiya- Ponçik tarzı bir tatlı olan sufganiya, kızgın yağda kızartılır, bunlar daha sonra pudra şeker ve/veya tarçına batırılarak servis edilir. Sufganiya, özellikle İsrail’de çok popüler olup, Hanuka başlamadan bir ay öncesinden itibaren sokaklarda satılmaya başlanır.

* Sütlü yiyecekler ve peynir- Haşmonaylar’dan dul Yeudit, komutan Holofernes’e kendi yaptığı peynirden hatırı sayılır bir miktarda yedirip onun susamasını sağlamış, susuzluğunu da bol şarapla gidermişti. Bu şekilde sızıp kalan komutanın kılıcını alıp onu öldürmüştü. Başlarında komutanları olmayınca şaşkına dönen Suriye-Yunan orduları, bu şekilde kolayca bozguna uğratılmışlardı. Bu kahraman Yahudi kadının hatırasına Hanuka’da sütlü tatlılar ve özellikle peynir yenilir.

Hanuka parası

 Hanuka’da çocuklara para verip, onlara bunun bir kısmını Tsedaka (bağış) olarak vermelerini öğretme ve/veya hediyelerle bayram coşkusunu yaşatma âdeti vardır. İsrail ve ABD gibi bazı ülkelerde bu amaçla içi çikolatalı altın veya gümüş paralar çocuklara dağıtılır.

Topaç

 4. Antiyohus’un yönetimindeki Helenistik Suriyeli askerler Tora öğrenimi yasaklamıştı. Yahudiler, kültürlerini ve geleneklerini devam ettirebilmek için Tora öğrenimini, askerlerin dikkatini çekmeyecek şekilde sürdürdüler. Bir araya gelip Tora üzerinde çalışırlarken, aniden bir baskın olduğunda, hemen yazıları saklayıp, yanlarındaki topaçları çevirirlerdi. Bu şekilde, askerler de onların topaç oynamak için bir araya geldiklerini zanneder ve onları rahat bırakırlardı.

Hanuka Bayramı’nda, bu yolla Tora öğrenimine devam eden kahraman çocukların anısına topaç çevrilir. Sevivon, Dreidel isimleriyle de anılan Hanuka topacının özelliği, dört kenarında da İbranice harflerin bulunmasıdır. Nun, Gimel, He, Şin harfleri, “Nes Gadol Haya Sham/ Orada Büyük Bir Mucize Gerçekleşti” sözlerinin baş harflerinden oluşur.  İsrail’deki sevivonlarda ise Nun, Gimel, He, Pe- “Pe” harfi poh=burada anlamında ve Nes Gadol Haya Poh - Burada Büyük Bir Mucize Gerçekleşti cümlesini ifade eder. 

Hanukiya ve mumlar

Hanukiya: Hanuka mumlarını yakmakta kullanılan dokuz kollu şamdandır.

Hanukiya’nın yeri-: Pirsume nisa- Mucizeyi ilan etmek ve herkesin mucizeye şahit olabilmesi için, en ideal şekil, dışardan görülebilecek şekilde pencere önüne konulmasıdır. Veya kapıdan içeri girerken hemen girişin soluna konulması, bu şekilde eve girerken sağda Mezuza, solda Hanukiya mitsvalarıyla çevrili olunmasıdır. Hanukiya yerleştirirken, o yerin evin en güzel ve görünür yeri olmasına dikkat edilmelidir.

Hanukiya’yı yakma zamanı- Hanukiya  (Şabat öncesi harici), her gün yıldızlar çıktıktan sonra, tüm ailenin bir arada olmasına dikkat ederek akşam yatana kadar yakılabilir. 

Hanukiya Mumlarının dizilişi  : Mumlar, İbranice gibi, yakana göre, en sağ uçtan başlayarak ve her gün mum sayısını birer tane artırarak sola doğru dizilir ve Şamaş mum kendi özel yerine yerleştirilir.

*Her gün mum sayısı birer tane artırılır. Örneğin, ikinci gece,(yakana göre) Hanukiya’nın en sağ ucundaki mum konulur, sonra onun soluna 2.gecenin mumu yerleştirilir, sonra Şamaş mum.

Hanuka Mumlarının yakılış sırası: Mumları yakarken, dizilmiş olan mumlardan (yakana göre) en soldaki mum ile başlanılır ve o mumun sağına doğru ilerleyerek yakmaya devam edilir.

Hanukiya’daki yeri diğer mumlardan farklı olan Şamaş (bekçi) mum, İstanbul Sefarad geleneklerine göre, en sonda yakılır.

Her Gece önce yeni günün mumu yakılır. Bet Amikdaş kurtarılıp temizlendikten sonra bulunan yağ, sadece bir gün yetecek miktardaydı. Yağın yanmaya devam ettiği her yeni gün, yeni bir mucize idi. Mumlar yakılırken de, her gece; önce o gün olan yeni mucize kutlanılır,  bu yüzden ‘önce’ o geceye ait olan mum yakılır. Daha sonra, önceki gecelerin mumları yakılır.

Hanuka ışığından faydalanılamaz-  Hanuka mumlarının ışığı, Hanuka mucizesini hatırlamamızı ve Tanrı’ya olan şükran ve övgülerimizi dile getirmemizi simgeler. Sekiz gece boyunca bu mucizeleri tekrar tekrar yaşatır. Mumların bu amacını belirgin ve net bir şekilde ortaya koyabilmek için Hanuka mumlarının ışığı, aydınlatmak veya başka bir amaç için kullanılamaz. Hanukiya yanarken mutlaka odada başka bir ışık açık bırakılır.

Cuma akşamı Hanukiya nasıl yakılır? - Cuma akşamüstü, önce Hanukiya yakılır. Bu yıl 19 Aralık Cuma günü Hanuka mumları en son 16.10’da,ve Şabat mumları da en son saat 16.23’te yakılır. Hanukiya mumlarının veya yağının, akşam olduktan sonra yarım saat daha yanacak şekilde ayarlanması gerekir.

Cumartesi akşamı Hanukiya Nasıl Yakılır?- Şabat çıkışında, İstanbul adetlerine göre, önce Avdala (Şabat’ın bitişi ve yeni haftanın karşılanması) yapılır, sonra Hanukiya yakılır.

 Ancak (Motsae Şabat-Şabat’ın bitiminden sonra)  önce Hanukiya yakılıp sonra Avdala yapılırsa da hata değildir

HANUKA TÖRENİ 

Her gün yıldızlar çıktıktan sonra ( sadece Cuma, gün batmadan ),bütün ev halkı Hanukiya’nın etrafına toplanır. 

Her gece mumları yakmadan:

1.Vii Noam: “Vİİ NOAM AD. ELO-ENU ALENU UMAASE YADENU KONENA ALENU UMAASE YADENU KONENEU/ Tanrı’mızın lütfu, iyiliği üzerimizde olsun. Ve Tanrı’mız, yaptığımız işleri, yükseklerdeki uygun mekânlara yerleştirsin. Ve bu şekilde, yaptıklarımız bizim için sağlam olsun ve ayakta kalsınlar.”

2.Leadlik Ner Hanuka: “BARUH ATA AD. ELO-ENU MELEH AOLAM AŞER KİDEŞANU BEMİTSVOTAV VETSİVANU LEADLİK NER HANUKA/ Bizleri mitsvaları ile kutsayan ve bizlere Hanuka mumlarını yakma mitsvasını veren Evrenin Efendisi Tanrı’mız, Sen Mübareksin.”

3.Şeasa Nisim Laavotenu: “BARUH ATA AD. ELO-ENU MELEH AOLAM ŞEASA NİSİM LAAVOTENU BAYAMİM AEM BAZEMAN AZE/Atalarımıza o günlerde yılın bu vaktinde mucizeler yapan, Evrenin Efendisi Tanrı’mız, Sen Mübareksin.”

4. Şeeheyanu: (sadece ilk gece söylenir) “BARUH ATA AD. ELO-ENU MELEH AOLAM ŞEEHEYANU VEKİYEMANU VEİGİANU LAZEMAN AZE/ Bizi yaşatan, ayakta tutan ve yılın bu vaktine eriştiren Evren’in Efendisi, Tanrı’mız, Sen mübareksin.”

Not:  İlk gece Hanukiya’yı yakmayı unutan bir kişi, mumları bu sene ilk olarak ne zaman yakarsa,  Şeeheyanu berahasını da o gün söyler.

Birinci mum yakıldıktan sonra; aşağıdaki pizmonlar (nakaratlı dinsel şiir) söylenerek, o geceye ait mumları yakmaya devam edilir. 

Anerot Alalu:

“ANEROT ALALU ANU MADLİKİN AL ANİSİM, VEAL APURKAN, VEAL AGEVUROT, VEAL ATEŞUOT, VEAL ANİFLAOT, VEAL ANEHAMOT, ŞEASİTA LAAVOTENU BAYAMİM AEM BAZEMAN AZE AL YEDE KOANEHA AKEDOŞİM VEHOL ŞEMONAT YEME HANUKA, ANEROT ALELU KODEŞ EN, VEEN LANU REŞUT LEİŞTAMEŞ BAEN, ELLA LİROTAN BİLVAD, KEDE LEODOT LİŞMEHA AL NİSEHA VEAL YEŞUOTEHA VEAL NİFLEOTEHA.”

“Bizler bu mumları, eski günlerde bu dönemde atalarımızın hatırına kutsal Kohenlerinin aracılığıyla gerçekleştirdiğin yaptığın mucizeler için, kurtuluşu sağladığın için, kahramanlıkların için,  (onları) kurtardığın için, gerçekleştirdiğin harikalar için,(onları)  teselli ettiğin için yakıyoruz. Bu mumlar, Hanuka’nın sekiz günü boyunca kutsaldır. Onları kullanmaya hakkımız yok, onlara sadece bakabiliriz. Gerçekleştirdiğin mucizeler, olağanüstü olaylar ve (halkını) kurtardığın için Ad’ına teşekkürlerimizi sunmak üzere.”

Mizmor Şir Hanukat Abayit:

“MİZMOR ŞİR HANUKAT ABAYİT LEDAVİD. AROMİMHA AD. Kİ DİLİTANİ, VELO SİMAHTA OYEVAY Lİ AD. ELOAY, ŞİVATİ ELEHA VATİRPAENİ: AD. EELİTA MİN ŞEOL NAFŞİ, HİYİTANİ MİYAREDİ VOR: ZAMERU L’AD. HASİDAV, VEODU LEZEHER KODŞO: Kİ REGA BEAPO HAYİM BİRTSONO, BAEREV YALİN BEHİ, VELABOKER RİNA: VAANİ AMARTİ BEŞALVİ, BAL EMOT LEOLAM: AD. BİRTSONEHA EEMADTA LEARERİ OZ, İSTARTA PANEHA AYİTİ NİVAL: ELEHA AD. EKRA, VEEL AD. ETHANAN: MA BETSA BEDAMİ, BERİDTİ EL ŞAHAT AYODEHA AFAR AYAGİD AMİTEHA: ŞEMA AD. VEHONENİ, AD. EYE OZER Lİ: AFAHTA MİSPEDİ LEMAHOL Lİ, PİTAHTA SAKİ VATEAZERENİ SİMHA: LEMAAN YEZAMERHA HAVOD VELO YİDOM, AD. ELOAY LEOLAM ODEKA.”

“Kutsal Tapınak Bet-Amikdaş’ın hizmete açılışı için David’in kompoze ettiği bir mezmur: Seni yüceltmek istiyorum, Tanrı’m çünkü beni kuyunun dibinden çekip kurtardın ve düşmanlarımın sevinmesine izin vermedin.

Tanrı’m Sana seslendim ve beni iyileştirdin.

Tanrı’m, beni boşluktan kurtardın. Beni hayata döndürdün ve uçuruma düşmeme izin vermedin.

Tanrı’ya şarkı söyleyin (siz) O’na bağlı olanlar ve O’nun kutsal İsmi’ne teşekkürlerinizi sunun, çünkü öfkesi yalnızca bir an sürer, ama iyiliği tüm bir yaşam boyunca devam eder. Akşam ağlayarak uyuyakalsam (bile) sabah sevinçle kalkarım. Ben ki rahatımın asla bozulmayacağını sanırdım. Tanrı (yalnızca) Senin sayende dağımdan bir kale oluştu. Yüzünü benden sakladığında paniğe kapıldım. Sana sesleniyorum Tanrı’m; Sana yalvarıyorum Efendim. Kanımın dökülmesinden ne kazanacaksın? Uçuruma düşmemden (ne kazanacaksın)? Toz Sana teşekkür edebilecek mi, gerçekliğini duyurabilecek mi? Tanrı’m dinle (beni) ve bana acı. Tanrı’m bana yardım et. Yasımı bir sevinç dansına dönüştürdün, çulumu çıkarttın ve beni sevinçle kuşattın, ruhum Sana şarkı söylesin ve asla susmasın diye. Tanrı’m Sana sonsuza dek teşekkür edeceğim.”

Önemli Not:  Yazıda kısa bir özet olarak verilmiş olan bilgiler, okuyucuya konu hakkında fikir vermek amacıyla; Chanukah: 8  Nights of Light, 8 Gifts for  the Soul, El Gid Para El Pratikante (Gözlem), Yahudilik Ansiklopedisi (Gözlem), Sidur kol Yaakov (Gözlem)   kitaplarından, “Haftanın Peraşası grubunun 5768/2007 Hanuka Özel kitapçığından ve www.chabad.org,  http://judaism.about.com, www.jewfaq.org sitelerinden derlenerek hazırlanmıştır.  Cemaatlerin farklı gelenekleri ve uygulamaları olabildiği için özel günler ve uygulamalar hakkında en doğru ve detaylı bilgiler için, cemaatin kendi Rabi’lerine başvurması gerekir.

*Katkıları için Rav İzak Peres ve Rav Ceki Baruh’a teşekkür ederim.