1860’ta Paris’te, bir grup Yahudi genci tarafından kurulan, Yahudiler arasında ülkelere göre değişen sosyal, ekonomik ve kültürel alanlardaki bölgesel farklılıkları ortadan kaldırmak amacını taşıyan Alliance Israelite Universelle’in, Tire’de kurduğu okul Tire Yahudileri üzerinde büyük etki yapmıştı.
Dr Siren Bora
Alliance Israelite Universelle’ın Osmanlı Devleti sınırları içerisindeki etkinlikleri, 1862 yılında başladı. Başta Bağdat, Edirne, İstanbul, İzmir olmak üzere Yahudi cemaatlerinin yaşadığı kentlerde ardı ardına modern okullar, çıraklık ve ziraat okulları açtı1. Alliance’ın Osmanlı kentlerinde izlediği yol şöyleydi: Önce, Alliance Okullarında eğitim görmüş, deneyimli ve güvenilir bir öğretmen-organizatör, okul kurulması düşünülen kente gönderiliyordu. Alliance görevlisi olarak tanımlayabileceğimiz bu kişi, yerel cemaat yönetimiyle iletişim kuruyor, onayını ve desteğini aldıktan sonra işbirliği yapmaya başlıyordu. Vilayetin merkezi durumunda olan kentte görevli olan bir üst kademedeki Alliance koordinatörü, ona yardımcı olmaktaydı. Görevli, çalışmalarının ayrıntılarını içeren bir raporu, üç ayda bir Paris’teki merkez büroya sunmakla yükümlü idi. Raporların içeriği, sadece okulda verilen eğitime ilişkin bilgilerden ibaret değildi. Aynı zamanda raporlarda, kentteki Yahudi cemaati mensupları ve cemaat yönetimi ile olan ilişkiler, Osmanlı yerel yöneticileri ve müslim- gayrimüslim cemaatlerle ilişkiler, siyasi gelişmelerin cemaat üzerindeki etkileri, yerel günlük olayların ayrıntıları yer almaktaydı.
KURULUŞTAN KAPANIŞA TİRE ALLİANCE OKULU
Alliance’ın Tire’deki etkinliklerinin başladığı 1884’te Tire’nin toplam nüfusu 18.000, Yahudi cemaatinin nüfusu 1500 idi2. Aynı tarihte, Tire Yahudilerinin sosyo-ekonomik profili, “son derece kültürsüz ve yoksul” olarak betimlenirken3, Tireli Yahudi çocukların büyük bir kısmı, “Tora’dan dahi habersiz” bırakılmış cahiller olarak tanımlanıyordu4. Alliance tarafından okul kurmak üzere Tire’ye gönderilen Joseph Danon, İzmir’deki Alliance Koordinatörü Mösyö Pariente ile birlikte, Tire Bölgesel Alliance Komitesini kurdu. Komite, okulun kuruluş çalışmalarından ve yönetiminden sorumlu olacaktı. Komitenin yönetim kurulu, şu kişilerden oluşmaktaydı5: Salomon Danon (Onursal başkan), Joseph Danon (Başkan), Rafael Algrante (Başkan yardımcısı, sekreter), Bohor Kohen (Muhasebe), Hayim Korçili, Joseph Hayim Danon, David Moiz Azar, Çelibon Beja, Moiz Saban ve Moiz Sardas (Üyeler)6.
Kurul önce, okulun finansal kaynaklarına ve harcamalarına ilişkin bir ön rapor hazırladı: “Okulun öğrenci sayısının 100 olmasına karar verdik. 60’ının ailesi okula ödeme yapabilecek olanaklara sahip. 40 öğrenci ise, ücret ödemeden okuyacak. Okul ücreti olarak 3600 frank toplayacağız. Tire Yahudi Cemaati 500 frank verecek. Bağışlardan, 600 frank toplayabileceğimizi umuyoruz. Toplamı, 4700 franktır. Aylık harcamalarımızı ise şu şekilde saptadık: İki İbranice öğretmenine 2200 frank, günde üç saat ders verecek Türkçe öğretmenine 400 frank, hizmetliye 340 frank, okul binasının kirası 500 frank, müdüre 1000 frank ve çeşitli masraflar için 260 frank. Hepsinin toplamı, 4700 franktır.”
Alliance, 13 yıl süren çalışmalar sonunda, 1897’nin sonbaharında, Tire Talmud Tora Okulu binası içerisinde kiraladığı bölümde eğitime başladı. Ocak 1898’te, bu binada 74 Alliance öğrencisi ile 100’e yakın Talmud Tora öğrencisi eğitim görmekteydi7. Alliance Okulu, bir yıl gayrı resmi çalıştıktan sonra8 , Haziran 1898’de Gabriel Arié ve Tire’deki Alliance görevlisi M.Uziyel tarafından, resmen kuruldu9. Kendine ait bir binası olamadığı için, Talmud Tora binasının içerisinde çalışmalarına devam etme kararı almıştı. Binanın yeri, bugün Mektep Caddesi üzerinde, Kahal Şalom Sinagogunun tam karşısında idi. Okul binasının konumu ve kapasitesi ile ilgili sorunlar yaşandığı için Alliance, uygun bir binanın satın alınması arayışlarına 1899’da başladı. Bölgesel Alliance Komitesi, bu iş için 1500 frank toplamıştı. Ancak toplanan para, binanın satın alınmasına yeterli değildi10. Anlaşıldığına göre, gereken para uzun bir süre toplanamadı. Ancak 1909’da birikim ve bağışlardan elde edilen para ile arazi temin edilip Tire Alliance Okulunun inşasına başlandı.
İnşaatın maliyeti 14.000 frank olarak hesaplanmıştı. Tire cemaat yönetimi ve Bölgesel Alliance Komitesi tarafından bağışlar toplanmaya başlandı. Alliance merkez büro 3000 frank göndermiş; düzenlenecek bir piyango çekilişinden ise 2900 frank gelir elde edileceği hesaplanmıştı11. 29 Haziran 1909’da ince işler dâhil, ana binaya ilişkin inşaat tamamen bitti. Ekim ayının başında, açılış yapıldı. Okulun tamamına 16.000 frank harcanmıştı; 3000 frankını Alliance, 1200 frankını İzmir Yahudi Cemaati karşılamıştı.
Okulun binası iki katlıydı. Erkek ve kız öğrencilere eğitim verilecek olan binanın zemin katı kızlara; üst kat ise erkeklere tahsis edilmişti. Erkek ve kız öğrencilerin bahçeleri de birbirinden ayrılmıştı. Tuvaletler binanın dışında bahçede, hijyen kurallarına uygun inşa edilmişti. Ayrıca okuldan biraz uzakta atölye olarak kullanılmak üzere bir bina kiralandı. Başlangıçta, okulun içme suyu geleneksel yöntemlerle temin ediliyordu: Kuyulardan. Çocukların daha sağlıklı su içmesini sağlamak amacıyla bir su kaynağından su getirilmesi için girişimlerde bulunuldu. 100 metre uzaktaki kaynaktan okula kadar boru döşetildi. Ayrıca okula yakın oturan beş yoksul Yahudi ailenin de sudan yararlanması için gerekli düzenlemeler yapıldı12.
1908’de II. Meşrutiyet’ten sonra, Osmanlı Devleti’nin eğitim üzerindeki denetimi yoğunlaştı. Eğitimde Türkleştirme kampanyası başladı. Maarif Vekâleti’nin isteği doğrultusunda, Alliance Okullarının yabancı okul statüsünde olmaması ve yabancı bir ad taşımaması gerekiyordu. Bu yüzden 1911’de, Tire Alliance Okulunun adı, Tire Musevi Cemaati Mektebi olarak değiştirildi13. 1914’te ise, Alliance okulu, saptayamadığımız bir nedenden dolayı Tire Talmud Tora okulu içerisinde eğitim vermeye başladı. Tire Yahudi Cemaati ve Alliance müdürü, Manisa ve Aydın Alliance Okulları gibi büyük bir okul inşa edebilmek için para biriktirmeye başladılar. Ellerindeki 7200 frank’a, 2200 frank daha ilave edebilirlerse inşaata hemen başlayabileceklerini düşünüyorlardı. Öyle anlaşılıyor ki yapılan yeni bina, 1916 Tire Büyük Yangını sırasında yandı. Yangından önce okulda, 320 öğrenci eğitim görmekteydi. Yangından sonra, bina için sigorta tarafından 21.000 frank ödeme yapıldı. Yeni okul inşaatının 25.000 franka mal olacağı hesap edilmişti. Güçlüklere rağmen, okulun inşaatının 1923’te kadar tamamlandığını tahmin ediyoruz. Çünkü o yıldan itibaren, Paris’e yazılan mektuplardan, eğitimin yeni binada devam ettiği izlenimi edinilmektedir. İnşaattan ise, hiç söz edilmemektedir.
3 Mart 1924’te Tevhid-i Tedrisat Kanunu yayınlandığı zaman, Maarif Vekâleti’nden Alliance Okullarına gönderilen talimatla, Paris’le bütün ilişkilerin kesilmesi istendi. Bu Alliance’ın Türkiye’deki varlığının hukuken son bulması anlamına geliyordu. Haziran ayında ise, Maarif Vekâleti tarafından öğretim dili olarak Türkçenin ya da İbranicenin seçilmesi şartı getirildiğinde, İbranice bilmeyen Yahudi cemaati, kalan tek seçeneği kabul etti ve Türkçe, Yahudi ilkokullarında öğretim dili oldu14. Tire Alliance Okulu Müdürü Bohor Amiel’e göre, 3 Mart’tan beri süregelen gelişmeler, Yahudi öğrencilerin istikbali için bir felaketti: “Onlara yapılacak en büyük kötülük, Türkler tarafından eğitilmekti.”15 Fransızcanın dördüncü sınıfta ikinci dil olarak öğretilebilmesine izin verilmişti. Ancak, Alliance dört sınıftan oluştuğu için bu karar, Fransızca öğretiminin pratik olarak son bulması anlamına geliyordu.
Alliance 1930’lara dek, bir zamanlar ‘resmen’ kendisine ait olan okullara para göndermeye ve okul müdürleri ile düzenli iletişime devam etti. 1929’a gelindiğinde, Alliance Okulları din eğitimine ayrılan birkaç saat dışında devlet müfredatını takip eder duruma getirilmişlerdi16. 1930 öğretim yılı başında, okulun eğitim programının ve binasının eksiklikleri gerekçe gösterilerek yeni öğretim yılına başlaması engellendi. Okul yönetimi, bu kez öğrencilerin eğitimlerine ara vermesinden endişe duyarak onları bölgedeki devlet okullarına yazdırdı. Öğrencilerin ailelerinden 600 frank toplandı. Bu para ile -büyük olasılıkla maarif yetkilileri tarafından da eksikliği vurgulanan- okul bahçesinin düzenlemesi yapıldı. Fakat Tire Yahudileri 2000 yoksul aileden ibaret kalmıştı. Sadece 25-30 aile okula cüzi miktarda bağış yapabilecek ekonomik koşullara sahipti. Varlıklı aileler ise, Tire’den ayrılmış, başta İzmir olmak üzere büyük kentlere göç etmişlerdi17. 1931 yılında, Tire Alliance Okulunun 112 erkek 75 kız olmak üzere 187 öğrencisi vardı; hepsi her gün okula devam ediyorlardı18. 1931’de Batı Anadolu’da “Yahudi meskûn alanı olarak ve okul sahibi olan İzmir haricinde, bir tek Tire kalmıştı19.” Hem okul hem cemaat yaşatılmak istendi ancak, tüm çabalara rağmen, Alliance Okulunun 1933’te kapanması önlenemedi20.
1M. Jacques Bigart, “ L’Action de L’Alliance Israelite…”,10.
2AAIU, TURQUIE II B7-11 Tire. Joseph Danon’un 13 Nisan 1884 tarihli mektubu,1.
3BOA, Y. PRK. GZT., La Buena Esperansa 12 Enero 1894(12 Ocak 1894).
4AAIU, TURQUIE II B7-11 Tire. Joseph Danon’un 13 Nisan 1884 tarihli mektubu,1.
5AAIU, TURQUIE II B7-11 Tire. Joseph Danon’un 13 Nisan 1884 tarihli mektubu,3.
6AAIU, TURQUIE II B7-11 Tire. Joseph Danon’un 13 Nisan 1884 tarihli mektubu.
7AAIU, TURQUIE II B7-11 Tire. M. Ouziel’in 4 Ocak 1898 tarihli mektubu.
8Bir okulun resmi olarak kayda geçmesi, 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’ne göre, maarif vekaletinden bir “irade” alınması ile mümkündü. İhmalkârlık, bilgisizlik ve Türk bürokrasisinin yarattığı uzun süreli gecikmelerden duyulan endişelerden dolayı, çoğu Alliance Okulu açıldıktan sonra bir süre “ruhsatsız” olarak çalışmıştı. Bkz. Aron Rodrigue, Türkiye Yahudilerinin Batılılaşması “Alliance Okulları” 1860-1925, 243.
9A Sephardi Life in Southeastern Europe…, 118.
10AAIU, TURQUIE II B7-11 Tire. Isaac Cohen’in 11 Nisan 1899 tarihli mektubu.
11AAIU, TURQUIE II B7-11 Tire. Tire Cemaat Başkanı Raphael Algranate’nin 28 Mayıs 1909 tarihli mektubu.
12AAIU, TURQUIE II B7-11 Tire. Politi Argi’nin Nisan 1910 tarihli mektubu.
13Okul yönetiminin mektupları ve raporları antetli kağıtlara yazılmakta idi. Bu kağıtların üzerinde okulun adı, Osmanlıca Tire Musevi Cemaati Mektebi, Fransızca Ecole Communal Israélite ve Judeo-İspanyol dilinde Eskola Komunal İsraelit olarak yer almakta idi. AAIU, TURQUIE II B7-11 Tire. Politi Argi’nin 11 Mart 1911, 2 Mayıs 1911 tarihli mektupları.
14Osmanlı Yahudilerinin kullandığı dil, İbranice değil Judeo-İspanyol idi.
15AAIU, TURQUIE XCVI E 1126.1 Tire. Bohor Amiel’in 2 Temmuz 1924 tarihli mektubu.
16Aron Rodrigue, Türkiye Yahudilerinin Batılılaşması “Alliance Okulları” 1860-1925, 250-253.
17AAIU, TURQUIE XCVI E 1126.4 Tire. Tire Cemaat Konsey Başkanı Bohor Barsimantov’un 25 Aralık 1930 tarihli mektubu.
18AAIU, TURQUIE XCVI E 1126.4 Tire. Tire Yahudi Cemaati Başkanı A. Karako’nun 19 Eylül 1931 tarihli mektubu.
19AAIU, TURQUIE XCVI E 1126.4 Tire. T.C. İzmir Musevi Cismani Meclisi tarafından 25 Ekim 1931 tarihinde yazılan mektup.
20Avram Galante, Histoire des Juifs de Turquie, İstanbul tome III, 342.
Haftaya: Tire Alliance Okulu’nun eğitim programı, yerel yönetim ve Yahudi cemaati ile ilişkileri
