Yahudi takvimine göre Kislev ayının 25’inde başlayan Işıklar Bayramı Hanuka’da, Işığın karanlığa, saflığın yozlaşmaya, spiritüelliğin maddiyata karşı zaferi kutlanır. Bu yıl Hanuka’nın birinci mumu 24 Aralık Cumartesi akşamı yakılıyor.
R.Benjamin Blech’in de ifade ettiği gibi, Makabilerin Selevkoslara (Helenistik Suriyeliler) karşı zaferini kutlarken, bu savaşta aslında neyin tehlikede olduğunu net olarak hatırlamak, hatta sürekli akılda tutmak gerekir.
Bu savaşta mücadele, daha fazla toprak veya daha fazla ganimet için değildi. Hanuka’nın asıl özü, kültürel bir çatışmaya dayanıyordu. Selevkoslar Yahudileri öldürmek istemiyorlardı. Onların savaşı; hayatın fiziksel haz almak üzerine kurulu olduğunu savunan hedonizme, insan vücudunu ve aklını tanrılaştırmak, simetriye, dünyada sadece fiziksel güzelliğe tutkun olmak gibi, onlar için hayatın anlamı demek olan şeylere tehdit oluşturanlara karşıydı.
Yahudiler ve Selevkoslar arasındaki çatışmanın nedeni
R. David Aaron, Yahudiler ve Selevkosların çatışmasını şöyle özetler: chen-içsel zerafet, Tanrı’nın bir parçası olarak ruhun güzelliği ile yofi-salt fiziksel, dışsal güzellik arasındaki gerginlik. Yahudilikte fiziksel dünyanın güzelliği, sanat, bilim takdir edilir, ancak bunların hepsi spiritüelliğe hizmet eder. İbranice sanat-omanut kelimesinin sayısal değeri 497, bilim- mada kelimesinin sayısal değeri 114’tür. İkisini topladığımızda çıkan 611- Tora’nın sayısal değeridir.
Chen olmadan yofi, derinliği olmayan bir güzellik, ruhsuz bir vücuda benzer. Ölüdür ve çürümeye mahkûmdur. Sanat ve bilimin dışsal güzelliği-yofi, Tora’dan ve bu yolla oluşan chen’den bağımsız olarak yürütülürse yaşaması mümkün değildir.
Makabi savaşının temelini de birbiriyle tamamen çatışan bu iki fikir oluşturuyordu. Antiyohus’un yönetimindeki Selevkos askerleri, Yahudilere Tora’yı unutturmak ve farklı konumlarını ortadan kaldırmak, diğerleri gibi, onlar gibi olmalarını sağlamak için modern yaşama ayak uydurma kılıfı altında; Brit-Mila (sünnet), Şabat’ın korunması, Roş Hodeş (Yeni Ay’ın ilanı) ve özellikle de Tora öğrenimini yasaklar. Maalesef bir kısım Yahudi –Mityavnim- Yunanlı olmayı modern, yeni ve bilimsel bir yaşam tarzı olarak görüp yavaş yavaş yeni Yunanlı kimliklerini benimsemeye başlar. Bunlar, Yunan tanrılarını kabul edip, Yunan festivallerine ve sportif etkinliklerine katılmaya başlar. Çıplak olarak gerçekleşen bu etkinliklerde yarışan birçok Yahudi erkek, sünnetsiz görünmek için ameliyat olmayı bile göze alır. Bunun neticesinde güzelliğin kutsallığına tapınan Selevkoslar ve kimlikleri Yunan felsefesi içinde eriyen Mitvaynim ile kutsallığın güzelliğini dünyaya öğretmek isteyen Yahudiler arasında savaş çıkar.
Savaşın sonundaki mucizeler
Köklerine, miraslarına ve inançlarına bağlı kalmayı seçen küçük bir grup Yahudi, mucizevi şekilde dünyanın en güçlü ordularından biri olan Selevkos ordusunu bozguna uğratır, onları Kutsal Toprakların dışına püskürtür. Yeruşalayim’deki Kutsal Tapınağı geri alır, temizler, tekrar Tanrı hizmetine adamaya uygun hale getirir. Yahudiler, Tapınak’taki Menora’yı yakmak istediklerinde, sadece bir kap, bir gün yetecek kadar kutsiyeti bozulmamış yağ bulabilirler. O tek küçük kap yağ, bir mucize eseri tam sekiz gün boyunca yanmaya devam eder, Koen’ler bu şekilde, ritüel temizlik şartlarına uygun olarak yeni kutsal yağı hazırlayabilirler.
Savaşın kazanılması mucizesinden sonra, elzem olmadığı halde bunun üstüne gelen yağ mucizesi, Tanrı’nın Yahudilere olan sevgisini ve her an onların yanında olduğunu gösterir.
Hanuka’nın bayram olarak kutlanması
Hanuka Bayramı, Rabi’ler tarafından bu mucizelerin anısına uygulamaya konulur. Bayramın temelinde Bet Amikdaş’taki Menora’yı simgeleyen Hanuka mumları /kandilleri yer alır. Dualara, Tanrı’ya şükranlarımızı ve övgülerimizi dile getirdiğimiz Allel ve Al Anisim duaları eklenir.
Hanuka’da geleneksel olarak, Tapınak’ta gerçekleşen yağ mucizesinin anısına yağda kızarmış patates gözlemeleri latke, bir çeşit ponçik olan sufganiya, peynir ve şarap yedikten sonra sızan Yunanlı kumandanın kafasını keserek zaferi mümkün kılan Yeudit’in anısına peynirli yiyecekler yenilir, çocuklara başkalarını da düşünmeye, tsedaka vermeye teşvik edecek Hanuka parası gelt, verilir ve o günlerin zor şartlarında Tora öğrenimine devam eden kahraman çocukların anısına topaç çevrilir.
Bu yıl Hanuka’nın birinci mumu 24 Aralık Cumartesi akşamı yakılıyor.
HANUKA MUMLARINI YAKARKEN
Yahudi hayatında, bir mitsva yerine getirilmeden hemen önce, yerine getirilecek mitsva ile ilgili bir beraha/dua okunur. Bu duanın amacı, kişinin aklının, düşüncelerinin, az sonra yerine getireceği mitsvaya odaklanmasıdır. Mitsva kelimesi çoğunlukla emir olarak çevrilse de, bağlamak, birleştirmek anlamına da gelir. Mitsvalar hem Tanrı hem de Yahudi halkı ile aramızda var olan ve insan aklını aşan spiritüel bağlılığı derinleştiren araçlardır. Mitsva yapmadan önce söylenen beraha, az sonra parçası olacağımız bu özel bağlanma fırsatına odaklanmamıza, o anı içselleştirmemize, kalben de orada olmamıza yardımcı olur.
Baruh Ata- Mübareksin Sen: Berahalar her zaman Tanrı’ya direkt olarak hitap etmemizle başlar. Bir mitsva yerine getirmeden orada var olan yoğun spiritüelliğin farkında olmamız gerekir. O anda dünyada var olan her şeyin Kaynağının Huzuru’nda olduğumuzu, o huşuyu hissetmemiz gerekir. Berahalar, her mitsvanın içinde var olan huşu duygularına odaklanmamızı sağlar
Bayamim Aem Bazeman Aze- O günlerde, yılın bu vaktinde: Yahudi inancına göre zaman, lineer değil, spiral gibidir. Bir olayın ilk olarak meydana gelmesini sağlayan güç, olayın her yıl dönümünde tamamen aynı şekilde açığa çıkar. Tarihte aynı günler, olayların meydana geldiği zamanla aynı özellikleri taşır. O yüzden misal Hanuka dönemi mucizeler zamanı, Pesah dönemi kurtuluş zamanı, Sukot dönemi mutluluk zamanı olarak anılır.
Zaman, sadece gelip geçen bir şey değildir. Yahudilik, zamanı bir bakıma yaşayan bir kavram olarak kabul eder. Olaylar sadece gerçekleştikleri o belirli zamanda kalmaz, zamanın özüne, yapısına işler. Hanuka zamanındaki mucizeler o günlerde yaşanmış olabilir ama aynı önemde şu an içinde olduğumuz, yılın bu vaktinde gerçekleşmeye, ışığını yaymaya devam etmektedir.
Kendini mitsvaları yerine getirmenin özünü anlamaya, bu konuda ustalaşmaya adayan bir kişi, Yahudi takvimindeki farklı zamanlarda var olan spiritüel gücü nasıl kullanabileceğinin bilincine sahiptir. Bu zamanlar, aynı mevsimler gibidir: sürekli orada olmayabilirler, ama her zaman geri gelirler. Hanukiya’yı yakma mitsvası, sadece geçmişte kalan bir zamanı hatırlama yolu değil, bu zamanın içinde gizli bekleyen spiritüel güçten faydalanabilmemizi kolaylaştıran ince bir tekniktir.
HANUKA TÖRENİ
Hanuka Bayramı’nın temel uygulaması olan Hanuka mumlarının yakılma töreni, her gün yıldızlar çıktıktan sonra (sadece cuma, gün batmadan),bütün ev halkının, dokuz kollu Hanukiya’nın etrafına toplanması ile neşe içinde gerçekleşir.
Her gece, önce yakana göre en soldaki mum yakılır. Bu, yeni günün mumudur. Bet Amikdaş kurtarılıp temizlendikten sonra bulunan yağ, sadece bir gün yetecek miktardaydı. Yağın yanmaya devam ettiği her yeni gün, yeni bir mucize idi. Mumlar yakılırken de, her gece; önce o gün olan yeni mucize kutlanılır, bu yüzden ‘önce’ o geceye ait olan mum yakılır. Daha sonra, o mumun sağına doğru ilerleyerek önceki gecelerin mumları yakılır.
Şabat - cuma akşamüstü, önce Hanukiya yakılır. Bu yıl 30 Aralık Cuma günü Hanuka mumları en son 17.10’da ve Şabat mumları da en son saat 17.30’da yakılır. Hanukiya mumlarının veya yağının, akşam olduktan sonra yarım saat daha yanacak şekilde ayarlanması gerekir.
Hanuka Mumlarının Yakılışı - Gerekli bilgiler: http://www.sevivon.com/index.php?option=com_content&task=view&id=2669&Itemid=204#Content
HANUKA DUALARI
Her gece mumları yakmadan:
1.Vii Noam: “Vii Noam Ad. Elo-Enu Alenu Umaase Yadenu Konena Alenu Umaase Yadenu Koneneu- Tanrı’mızın lütfu, iyiliği üzerimizde olsun. Ve Tanrı’mız, yaptığımız işleri, yükseklerdeki uygun mekânlara yerleştirsin. Ve bu şekilde, yaptıklarımız bizim için sağlam olsun ve ayakta kalsınlar.”
2.Leadlik Ner Hanuka: “Baruh Ata Ad. Elo-Enu Meleh Aolam Aşer Kideşanu Bemitsvotav Vetsivanu Leadlik Ner Hanuka- Bizleri mitsvaları ile kutsayan ve bizlere Hanuka mumlarını yakma mitsvasını veren Evrenin Efendisi Tanrı’mız, Sen Mübareksin.”
3.Şeasa Nisim Laavotenu: “Baruh Ata Ad. Elo-Enu Meleh Aolam Şeasa Nisim Laavotenu Bayamim Aem Bazeman Aze- Atalarımıza o günlerde yılın bu vaktinde mucizeler yapan, Evrenin Efendisi Tanrı’mız, Sen Mübareksin.”
4. Şeeheyanu: (sadece mumların yakıldığı ilk gece söylenir) “Baruh Ata Ad. Elo-Enu Meleh Aolam Şeeheyanu Vekiyemanu Veigianu Lazeman Aze-
Bizi yaşatan, ayakta tutan ve yılın bu vaktine eriştiren Evren’in Efendisi, Tanrı’mız, Sen mübareksin.”
Not: İlk gece Hanukiya’yı yakmayı unutan bir kişi, mumları bu sene ilk olarak ne zaman yakarsa, Şeeheyanu berahasını da o gün söyler.
Birinci mum yakıldıktan sonra; aşağıdaki pizmonlar (nakaratlı dinsel şiir) söylenerek, o geceye ait mumlar yakılmaya devam edilir.
Anerot Alalu:
“Anerot Alalu Anu Madlikin Al Anisim, Veal Apurkan, Veal Agevurot, Veal Ateşuot, Veal Aniflaot, Veal Anehamot, Şeasita Laavotenu Bayamim Aem Bazeman Aze Al Yede Koaneha Akedoşim Vehol Şemonat Yeme Hanuka, Anerot Alelu Kodeş En, Veen Lanu Reşut Leiştameş Baen, Ella Lirotan Bilvad, Kede Leodot Lişmeha Al Niseha Veal Yeşuoteha Veal Nifleoteha.”
“Bizler bu mumları, eski günlerde bu dönemde atalarımızın hatırına kutsal Koenlerinin aracılığıyla gerçekleştirdiğin yaptığın mucizeler için, kurtuluşu sağladığın için, kahramanlıkların için, (onları) kurtardığın için, gerçekleştirdiğin harikalar için, (onları) teselli ettiğin için yakıyoruz.
Bu mumlar, Hanuka’nın sekiz günü boyunca kutsaldır. Onları kullanmaya hakkımız yok, onlara sadece bakabiliriz.
Gerçekleştirdiğin mucizeler, olağanüstü olaylar ve (halkını) kurtardığın için Ad’ına teşekkürlerimizi sunmak üzere.”
Mizmor Şir Hanukat Abayit (30. Mezmur):
“Mizmor Şir Hanukat Abayit Ledavid. Aromimha Ad. Ki Dilitani, Velo Simahta Oyevay Li Ad. Eloay, Şivati Eleha Vatirpaeni: Ad. Eelita Min Şeol Nafşi, Hiyitani Miyaredi Vor: Zameru L’Ad. Hasidav, Veodu Lezeher Kodşo: Ki Rega Beapo Hayim Birtsono, Baerev Yalin Behi, Velaboker Rina: Vaani Amarti Beşalvi, Bal Emot Leolam: Ad. Birtsoneha Eemadta Leareri Oz, İstarta Paneha Ayiti Nival: Eleha Ad. Ekra, Veel Ad. Ethanan: Ma Betsa Bedami, Beridti El Şahat Ayodeha Afar Ayagid Amiteha: Şema Ad. Vehoneni, Ad. Eye Ozer Li: Afahta Mispedi Lemahol Li, Pitahta Saki Vateazereni Simha: Lemaan Yezamerha Havod Velo Yidom, Ad. Eloay Leolam Odeka.”
“Kutsal Tapınak Bet-Amikdaş’ın hizmete açılışı için David’in kompoze ettiği şarkılı bir mezmur:
Seni yücelteceğim, Tanrı’m çünkü Sen beni diplerden çekip kurtardın ve düşmanlarımın sevinmesine izin vermedin.
Tanrı’m Sana seslendim ve bana şifa verdin.
Tanrı’m, Sen ruhumu ölüler diyarından çıkardın ve uçuruma düşmeme izin vermedin.
Tanrı’ya şarkılar söyleyin (siz) O’na bağlı olanlar ve O’nun kutsal İsmi’ne şükredin, çünkü öfkesi yalnızca bir an sürer, ama iyiliği tüm bir yaşam boyunca devam eder.
Akşam ağlayarak uyuyakalsam (bile) sabah sevinçle kalkarım.
Sakinken demiştim ki, ‘Asla sarsılmayacağım’. Ancak Tanrı’m (yalnızca) Senin iyi niyetindi benim büyüklüğümü kuvvetle tutan.
Yüzünü benden gizlersen dehşete düşerim.
Seni çağırırım Tanrı’m ve Efendimedir yakarışlarım.
Ölümüm Sana ne kazandırır mezara indiğimde?
Toz, Seni tanır mı, Senin gerçeğini ilan eder mi?
Tanrı’m dinle (beni) ve bana lütfet. Tanrı’m bana yardım et.
Yasımı bir sevinç dansına dönüştürdün, çulumu çıkarttın ve beni neşeyle sardın. Böylece ruhum Sana şarkı söylesin ve asla susmasın diye.
Tanrı’m Sana sonsuza dek teşekkür edeceğim.”
Hanuka mumlarının sıralı, açıklamalı yakılış ve duaların okunuş videosu-
Önemli Not: Yazıda kısa bir özet olarak verilmiş olan bilgiler, okuyucuya konu hakkında fikir vermek amacıyla; Chanukah: 8 Nights of Light, 8 Gifts for the Soul, Inside Time, The Book of Our Heritage; GÖZLEM’den – El Gid Para El Pratikante, Yahudilik Ansiklopedisi, Sidur kol Yaakov, Teilim/Zebur kitaplarından; “Haftanın Peraşası grubunun 5768/2007 Hanuka Özel kitapçığından , www.aish.com; www.morashasyllabus.com; sitelerinden derlenerek hazırlanmıştır. Cemaatlerin farklı gelenekleri ve uygulamaları olabildiği için özel günler ve uygulamalar hakkında en doğru ve detaylı bilgiler için, cemaatin kendi rabilerine başvurması gerekir.
*Katkıları için Rav İzak Peres’e teşekkür ederiz.
