İstanbul’da bilinen ilk sinagog 318 yılında Halkoprateia (Bakırcılar) semtinde bulunmaktaydı. Bu semt, Gülhane Parkının karşısında Zeynep Sultan Camiinin soluna isabet eden bölgedir.
Sinagogun kuruluş öyküsünü ve devamını 1544-1547 yıllarında İstanbul’u ziyaret eden gezgin Pierre Gilles (Petrus Gyllii)’den, tarihçi Zonaras’a atfen, izleyelim:
Theodosius uzak batı ülkelerine gittiğinde Yahudiler İstanbul Valisi Honoratus’la dostluk kurdular ve onun yetkisiyle Halkoprateia’da görkemli bir sinagog inşa ettiler ve sinagog yapılıp bittikten sonra hiddetlenen halk tarafından yakıldı.
Olayı öğrenen Theodosius suçluları para cezasına çarptırdı ve Yahudilere yeniden inşa izni verdi.
Milano Piskoposu Ambrosius olaydan haberdar oldu ve Theodosius’a, kentlerin kraliçesi olan bir kentin ortasına sinagog yapılmasının haksızlık olduğunu söyledi. Ambrosius’un uyarısıyla Theodosius verdiği cezaları kaldırdı ve Yahudilerin kentlerin kraliçesi içinde sinagog yapmalarını yasakladı.
II. Theodosius, kız kardeşi Pulcherie [Pülşeri]’nin de baskısıyla sinagogu kapattığı gibi 450 yılında (Teofaros’a göre 442) Theotokos Halkopration adıyla kiliseye dönüştürdü.
İstanbul’un fethinden sonra Arpa Emini Lala Hayreddin tarafından Acem Ağa Mescidine, 1754’de Sadrazam (Bıyıklı) Ali Paşa tarafından Acem Ağa Camisine çevrildi ve 1936 yılında terk edildi.
Anılan mahalde, 1815 tarihini taşıyan çeşme kitabesi halen mevcut.
Kaynaklar:
Pierre Gilles (Petrus Gyllius), The Antiquities of Constantinople with a description of its situation, the conveniencies of its port, its public buildings, the statuary, sculpture, archıtecture and other curiosities of that city. Latinceden İnglizceye çeviri John Ball, İkinci Baskı, İtalica Press, 1988.
Pierre Gilles, (Petrus Gyllius), İstanbul’un Tarihi eserleri, Latinceden çeviren: Erendüz Özbayoğlu, Eren Yayıncılık, İstanbul, 1997.
Du Fresne, Histoire Byzantine II, Paris, 1680.
Semavi Eyice, ‘Acem Ağa Mescidi’, İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, 1993
Murat Ural, ‘2600 Yıllık Bir Tarihin İzinde Birlikte ve Yan Yana’, İstanbul-İnançların Birleştiği Kent: Birlikte ve Yan Yana, Milli Reasürans T.A.Ş., İstanbul, 1996.
