Girit’i kuşatarak Venediklilerden alan Osmanlı yönetimi altındaki Girit Yahudi Cemaati
Sinen Bora
Osmanlı yönetimi altında Girit Yahudi Cemaati (1669-1898)
10 Mayıs 1645 tarihinde, çeyrek yüzyıl sürecek olan Türk-Venedik Savaşı başlamış; Osmanlı ordusu, Girit’e kesin fetih amacı güden ciddi saldırılar düzenlemişti. İki ay süren kuşatmanın ardından 22 Ağustos 1645 tarihinde, ilk düşen kent Hanya’ydı. Savaşa tanık olan bir İngiliz, kentin düşmesini izleyen günlerde, Girit Yahudilerini etkileyecek gelişmeleri şöyle özetlemekte: “Yahudiler burada, alışılageldiği üzere, ek vergi veya resim ödemeksizin, sadece haraç ödeyerek kalabilecekler.” Osmanlı orduları, sonra Kisamo, Üstirni, Apokoron ve Granbosa kalelerini fethetmişti. Daha sonra da, Resmo kentine yönelerek onu, kısa süren bir kuşatmanın ardından 1646 tarihinde almıştı. Hanya Yahudileri, Hanya kuşatması sırasında, Resmo’ya kaçmışlardı. Girit kentleri, tek tek Osmanlının eline geçip, Venedikliler adadan ayrılmaya başlayınca, Giritli Yahudilerin bir bölümü Venediklilerin kaçışına dahil olmayı yeğlemişlerdi. Girit’in kuşatma altında olduğu yıllarda ve Osmanlılar tarafından fethedilmesinden sonraki dönemde, Giritli Yahudilerin bir kısmının, adadan ayrılarak İon denizine doğru yola çıktığı bilinmekte. Neden Girit’ten ayrıldıklarına ilişkin elde somut bir veri yok. Osmanlı Devleti, Anadolu’dan ve imparatorluğunun diğer topraklarından transfer edilen Müslüman yerleşimciler (sürgünler) aracılığıyla, Girit Adasının kozmopolit nüfusunu İslamlaştırma ve Türkleştirme politikası uygulamamış gibi görünmekteydi. Fakat öte yandan, Müslüman olmayı yeğleyenlere, ödemekle yükümlü oldukları devlet vergilerine ilişkin büyük kolaylıklar sağlamıştı. Vergi indirimi ile ilgili söz konusu uygulama kuşkusuz, Hıristiyan büyük toprak sahiplerine cazip bir alternatif sunmuştu.
Osmanlı’nın Kandiye kuşatması, 1648 yılında başlamış ve kentin düştüğü tarih olan 6 Eylül 1669 tarihine dek, iki aşamada devam etmişti. Uzun süren yorucu savaş ve kuşatma; bir yandan Girit’in ticari etkinliklerini durma noktasına getirirken, öte yandan adanın eski zenginliğini yitirmesine yol açmıştı. Osmanlı ordusunun Kandiye’yi ele geçirdiği tarihte, kentin adeta boşalmış olduğu görülmekteydi. Kentte, aralarında sadece üç Yahudi’nin yer aldığı çok az kişi kalmıştı. Yirmi dört yıl süren savaş sonunda, Girit’te 409 yıldan beri devam eden Venedik hâkimiyetine son verilmişti.
Venedik hâkimiyeti son buluyor
Osmanlılar, Girit’i ele geçirdikten sonra, adayı beş sancağa ayırmıştı: Kandiye (merkez), Hanya, Laşid, Resmo ve İsfakiye. Kandiye, adanın en büyük kentiydi. Ayrıca, adanın genelini kapsayacak bir tahrir işlemi yapılmış; reayanın miktarı ve vermekle yükümlü olduğu vergiler saptanmıştı. Gayrimüslimlerin elinde bulunan topraklar ise, yine onların tasarrufunda bırakılmıştı. Yalnız, toprak vergisi (haraç) adıyla bir vergi konmakla yetinilmişti. Osmanlı Devleti, Girit’e ayak bastığı günden itibaren, yerli ahalinin din ve mezhep işlerine karışmamış, dini merasimler ya da ruhani kurumların aktivitesi ile ilgili mutlak bir serbestlik tanımıştı. Ana dillere ise, müdahale etmemişti. Zaten adada hâkim olan dil Grekçe; Yahudiler arasında hâkim olan dil ise, İbranice ile Grekçe karışımı olan Judeo Grekçeydi. Girit’te yaşayan Yahudiler, yüzyıllardan beri Grekçe konuşmaktaydı. Ayrıca 409 yıl süren Venedik Cumhuriyetinin yönetimi döneminde, az da olsa, İtalyancanın Venedik lehçesini öğrenmek zorunda kalan Yahudilerin büyük bir kısmı, adanın ticari aktivitesinde tercüman olarak kendilerine önemli bir yer edinmişlerdi. Böylece Osmanlı Girit’i fethettiği zaman, Grekçe, İtalyanca, İbranice ve İspanyolca bilen çok dilli bir Yahudi cemaatiyle karşılaşmıştı. Karşılaştığı Girit Yahudi Cemaati, üç kentte yaşamaktaydı: Kandiye, Resmo ve Hanya.
Mülkiyet izni
Girit’in Venedik yönetimi altında olduğu dönemde, yaşadıkları kentte özgürce istedikleri yerde mülk edinme hakkından yoksun olan ve kentlerde kendilerine ait mahallelerde kapalı bir hayat süren Yahudiler, adanın Osmanlılar tarafından fethedilmesinden sonra, yaşadıkları kentin her hangi bir yerindeki bir ev veya bir dükkânın mülkiyetini üzerlerine alabilme iznine kavuşmuşlardı. Kandiye’nin fethinden sonra adanın baştan sona sayımı yapılmıştı. 1670-1671 tarihinde tamamlanan sayıma göre, bu tarihte Hanya’nın 30 mahallesinde cizye vermekle yükümlü 347 hane nüfusun yaşadığı görülmekteydi. 347 içerisinde, sadece 25 hane, kentte yaşayan Yahudilere aitti. Resmo şehrinde 1670’teki gayrimüslim nüfus, 272 haneden oluşmaktaydı. Kandiye, sayımın yapıldığı tarihte adeta terk edilmiş bir kent görünümündeydi. Nitekim 1670’te şehrin kayıtlı 56 mahallesinde, sadece 13 Hıristiyan ve 26 Yahudi hanesinin bulunduğu saptanmıştı. 1817 yılında ise, Kandiye ve Hanya kentlerindeki Yahudi nüfus, toplam 150 aileydi.
19. yüzyılın başlarında Girit’e gelen Yahudi göçmenlerin kökeni, adaya yakın yerleşim yerleri olan Selanik, Korfu, İzmir, Larissa, Zante ve Yanina’ydı. 1881 yılında ise, Rusya’dan ayrılan göçmen Yahudilerin bir kısmı, Alliance Israelite Universelle aracılığıyla, Hanya’ya yerleşimci olmak üzere gönderilmişti.
Hanya Yahudi Cemaati
Girit’te üç kentte yaşamakta olan Yahudilerin büyük bir bölümü, muhtemelen 19. yüzyıl ortalarından itibaren, Hanya’ya yerleşmeyi seçmiş olmalıydılar. Hanya’da olduğu saptanan ikinci sinagog, Yeni Sinagog ya da Kahal Şalom (Barış Sinagogu) veya Beth Şalom (Barış Evi), 1880 yılının sonlarına doğru inşa edilmiş olduğuna göre, Hanya Yahudi Cemaati’nin büyümesine ilişkin öngörüm doğru olabilir. Hanya’daki iki sinagogdan biri olan eski sinagog Romaniotlara ait kalırken; yeni sinagog Sefaradim için inşa edilmişti. Bu sırada 1000 kişiden oluşan Girit’in Yahudi nüfusunun büyük bir bölümü Hanya’da yaşamaktaydı. Resmo, toplam Yahudi nüfusunun miktarı açısından, Kandiye ve Hanya kentlerinin ardında, hep üçüncü sırayı işgal etmişti. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde yer alan ‘1260 senesi Resmo şehri ve köylerindeki gayrimüslim reayanın Cizye Defteri’ne göre, 1844-45 tarihinde Resmo’nun köylerinde Yahudi mevcut değildir. Vergi mükellefi olan beş Yahudi’nin dördü Rumeli göçmeni olup; mükelleflerin tamamı, Resmo kentinde yaşamaktaydı.
Hanya’nın, 22 Ağustos 1645 tarihinde Osmanlı Devletinin eline geçmesinin, Girit Yahudi Cemaatinin kültürel yaşamı üzerinde olumsuz bir etki yarattığı, bazı tarihçiler tarafından iddia edilmekte: “O tarihe kadar, Levant’ın Yahudi merkezi olan Girit, yerini, Talmudik ve mistik çalışmalar yapan Yahudilerin yaşadığı yer, olan Polonya’ya bırakmıştır.” Sefarad Yahudilerinin kültürel yaşamında gözlenen spiritüel çöküş, Venedik yönetim sistemi ve ekonomik hayatının Osmanlılar tarafından parça parça edilmesi ile aynı tarihe denk gelmekteydi. Girit’in Osmanlı yönetimi altına girmesinden dolayı, Batının kültür merkezlerinden gelen Yahudi nüfusun kesilmesi ise, kültürel etkinlikleri ve dolayısıyla kültürel üretimi de yok etmişti. Bütün olumsuz gelişmelere rağmen, Yahudilerin ada ekonomisinde göreceli de olsa aktif bir rol oynadığı açıktı. Başarılı olan ekonomik aktiviteleri, Rumlar tarafından Yahudileri hedef alan Kan İftiraları ile cezalandırılmıştı.
Girit’in son Hahambaşısı
1898’de Girit’in muhtariyeti ilan edilmiş; Balkan Savaşlarından sonra 1913 yılında, Girit Yunanistan’a bağlanmıştı. Girit’in son Hahambaşısı Rav Avraam Evlagon’du. Başbakanlık Osmanlı Arşivinde Evlagon’a ilişkin iki belge mevcut. Bunlardan biri Avraam Evlagon tarafından Padişah II. Abdülhamit’e yazılan ve 300 kuruş olan maaşının arttırılması ile ilgili ricasını içeren bir mektup; diğeri de onun talebine verilen olumlu yanıt. Avraam Evlagon, 1932 tarihindeki ölümüne dek Girit’in hahambaşılığı görevini üstlenmişti. Anılarında Hanya Etz Hayyim Sinagogu hakkında şunları yazmakta:
“Sinagog kompleksi içerisinde yer alan bahçede, rabilere ait dört adet mezar taşı yer almakta: Rabi Yosef Ben Şalom, onun erkek kardeşi Baruh Ben Şalom, Gelibolulu Rabi Avraham Z. Habib ve Rabi Hillel Aşkenazi’ye ait mezar taşları. Rabi Hillel Aşkenazi hariç üç rabi, 1821 ile 1858 yılları arasında ölmüştü. Rabi Hillel Aşkenazi ise 1710 tarihinde vefat etmişti.”
Sinagoga 11 kilometre uzaklıkta bulunan Nea Hora adlı Yahudi Mezarlığı, Girit’teki kentleşme ve onun bir uzantısı olan imar planlarına kurban gitmişti. Muhtemelen, mezarlıktan kurtarılan dört mezar taşı, bugün sinagog bahçesinde muhafaza edilmekte. II. Dünya Savaşı öncesinde Girit’in Yahudi nüfusu 400’dü. Demek ki, 1879 ile 1939 yılları arasındaki 60 yıllık zaman dilimi içerisinde, yaklaşık olarak 700 Yahudi, Girit’ten ayrılmıştı. Girit, 1944 yılında Alman işgali altına girmiş; aynı yılın haziran ayında, Hanya Yahudileri Kandiye’ye nakledilmişlerdi. Sayıları, 269’du. Bir süre sonra, 269 Yahudi tutuklanan 400 Rum ile birlikte, toplama kampına gönderilmek üzere bir gemiye bindirilmiş; gemi Akdeniz’de yol alırken bir İngiliz torpidosu tarafından batırılmıştı. Sağ kalan tek Yahudi, Victoria Ferman adlı küçük bir kızdı.
KAYNAKÇA
Archives Historique d’Alliance Israélite Universelle, Paris:
AHAIU, Eliya Şimuel Humberatos ve Moşe David Kasato (Edited by), Takkanot Kandiye ve Zihronoteha: Kereh Alef (Giritli Din Adamlarının İçtihatları), Yeruşalayim 703(1943), cote: E3651, Code Barres: TMPO47060, Statut: Horsprét.
AHAIU, FRANCE VII D 33.09, Hahambaşı Avram Evlagon tarafından 9 Şubat 1897 tarihinde Hanya’dan Paris’e yazılan mektup.
AHAIU, FRANCE VII D 33.09, 10 Mart 1897 tarihinde Fransa’nın Girit Konsolosu Emanuel M. Bertrand tarafından Alliance Israelite Universelle’in Paris Merkezine yazılan mektup.
AHAIU, FRANCE VII D 33.06, Girit Fransa Konsolosu Emanuel M. Bertrand tarafından Alliance Israelite Universelle Başkanı M. Leven’e yazılan 17 Mart 1910 tarihli mektup.
AHAIU, TURQUİE VII E 139, Moise Franco’nun 26 Mart 1897 tarihli raporu.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İstanbul:
BBOA, ML. VRD. CMH.d. 0362, s. 204.
BBOA, Y.PRK. AZN. 2/27.
BBOA, Y.EE. 48/13.
Kutsal Kitaplar ve Dergiler:
Kitabı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, İstanbul 1988.
Tora Bereşit 1. Kitap, İstanbul Eylül 2002.
Tora Devarim 5. Kitap, İstanbul Temmuz 2009.
Kitap ve Makaleler:
ADIYEKE, Ayşe Nükhet, Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı (1896-1908), Ankara 2000.
ADIYEKE, Ayşe Nükhet-ADIYEKE, Nuri, Fethinden Kaybına Girit, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul 2007.
ANKORİ, Zvi, “Giacomo Foscarini and The Jews of Crete: A Reconsideration”, Yahudim Batfutsat Mihael: Mesaf Le Toledot, Tel Aviv Universitiy 1981, s.s. 9-118.
ANKORİ, Zvi, “Jews and Jewish Community in the History of Medieval Crete”, Second International Congress of Cretological Studies, Atina 1968, s.s. 312-367.
ANKORİ, Zvi, “The Living and the Dead: The Story of Hebrew Inscription in Crete”, Proceedings of the American Academy for Jewish Research, vol 38/39 (1970-1971), s.s. 1-100.
ARBEL, Benjamin, “The List of Able-Bodied Jews in the Cretan Town of Chania (Canea)”, Daniel Carpi Jubilee Volume, Tel Aviv University 1997, s.s. 21-33.
ARSLANTAŞ, Nuh, Yahudiler ve Türkler – Yahudi Tarihçi Eliyahu Kapsali’nin(1483-1555) Seder Eliyahu Zuta İsimli Kroniği Bağlamında Bir İnceleme, İstanbul 2013.
BENBASSA, Esther; RODRİGUE, Aron (Edited by), A Sephardi Life in Southeastern Europe – The Autobiography and Journal of Gabriel Arié 1863-1939, 1998 University of Washington Press
BESALEL, Yusuf, Yahudilik Ansiklopedisi, cilt 1, İstanbul Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın AŞ. , Mayıs 2001(1. Baskı).
BESALEL, Yusuf, Yahudilik Ansiklopedisi, cilt 2, İstanbul Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın AŞ. , Ekim 2001 (1. Baskı).
BESALEL, Yusuf, Yahudilik Ansiklopedisi, cilt 3, İstanbul Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın AŞ. , Mayıs 2002(1. Baskı).
BORYSEK, Martin, “The Jews of Venetian Candia: The Challenges of External Influences and Internal Diversity as Reflected in Takkanot Kandiyeh”, All-Masaq: Journal of The Medieval Mediterranean, vol. 26, ıssue 3, 15 December 2014, s.s. 241-266.
DE TOURNEFORT, Pitton, Relation d’un Voyage du Levant fait parI’ordre duRoi, Amsterdam 1718.
GÜLSOY, Ersin, Girit’in Fethi ve Osmanlı İdaresinin Kurulması (1645-1670), Tatav Yayınları, İstanbul 2004.
JAKOBY, David, “İnkoizitsia ve Momrim BaKandia ve BaNigroponte: Bemeot heyyuddalet-heyyudvav” (14. ve 15. yüzyıllarda Girit’te ve Negroponte’de Engizisyon ve Dönmeler), Sefunot: Mahkarim ve Makorot Letoledot Kehilot İsrael BeMizrah, Yad İtshak Ben-Tzvi 1964, s.s. 299-318.
KASHER, Aryeh, The Jews in Hellenistic and Roman Egypt: The Struggle for Equal Rights, Tübingen 1985.
SACHAR, Abraham Leon, History of The Jews, New York 1967.
STAVROULAKİS, Nicholas, “A Rabbinical Garden”, Courtesy of the Mediterranean Garden, No 19-20, Winter 2000.
STAVROULAKİS, Nicholas, Jews in Crete (Candia), Conference Nicholas Stavroulakis-May 30, 2001-Hania. (Konferans metnidir).
SPYRİDAKİS, Stylianos V., “Notes on the Jews of Gortyna and Crete”, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, Bd. 73 Bonn (Germany) 1988, s.s. 171-175.
STARR, Joshua, “Jewish Life in Crete Under the Rule of Venice”, Proceedings of the American Academy for Jewish Research, vol. 12 (1942), s.s. 59-114.
TANCOIGNE, Voyage a Smyrne, dans I’Arcipel et I’ıle de Candie en 1811, 1812, 1813 et 1814, Paris 1817.
YILDIRIM, Onur, “Crete”, Encyclopedia of Jews in the Islamic World, I (2009), s. 690-691.
İnternet Kaynakları
http://www.unrv.com/provinces/cyrenaica.php.
ADLER, Jacob, “Joseph Solomon Delmedigo: Student of Galileo, Teacher of Spinoza”, Intellectual History Review 23(1) March 2013: 141–157, http://dx.doi.org/10.1080/17496977.2012.738004.
BİLGİN, Feridun, “İkinci Endülüs: Girit İslam Devleti’nin Kuruluş ve Yıkılış Süreci(827-961)”, History Studies-International Journal of History, vol. 6 ıssue 6 December 2014, s.s. 1-16. http://www.historystudies.net/Makaleler/1645248695.
BOWSKY, Martha W. Baldwin, “M. Tittius Sex.f.AEM. and The Jews of Berenice(Cyrenaica)”, The American Journal of Philology, vol. 108, no:3(Autumn 1987), The John Hopkins University Press, s.s. 495-510. URL:http://www.jstor.org/stable/294675.
GÜLSOY, Ersin, “XVI-XVII. Yüzyıllarda Akdeniz’de Osmanlı Hakimiyeti”, http://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=381798.
HOLO, Joshua, “A Genizah Letter from Rhodes Evidently concerning the Byzantine Reconquest of Crete”, Journal of Near Eastern Studies, vol 59, No: 1 (Ocak 2000), s.s. 1-12, Stable: http://www.jstor.org/stable/546208.
JACOBY, David, “Jews and Christians in Venetian Crete: Segregation Interaction and Conflict”, Economia e Societa Nello Stato Da Mar, (09 Occhiello-Jacoby.qxp 18/11/2009 12.58 Pagina 239), s.s. 237-276. https://www.academia.edu/5834115/Jews_Crete.
JACOBY, David, “The Jewish Communities of the Byzantine World from the Tenth to the Mid-Fifteenth Century: Some Aspects of Their Evolution”, Jewish Communities of the Byzantine World, s.s. 157-181. http://www.academia.edu/5834113/Jewish_communities.
Jewish Heritage Report, Vol. I, Nos. 3-4 / Winter 1997-98
Restoration of Hania (Greece) Synagogue
Restoration of Etz Hayyim Synagogue in Crete Begins. http://www.isjm.org/jhr/nos3-4/cretesyn.htm.
“Restotation of Hania (Greece) Synagogue”, Jewish Heritage Report, vol I, nos 3-4/ Winter 1997-98. www.isjm.org/jhr/nos3-4/cretesyn.htm.
