Urla’nın tarihi MÖ 2000 yılına uzar. Antik dönemde kentin kıyı kesimi Klazomenai, iç bölgesi ise Vourla olarak anılmaktaydı. Yahudilerinin buraya daha çok İzmir’den gelip yerleştikleri sanılıyor. 1821 Mora İsyanını takiben yarımadadan ayrılan birçok Yahudi aile de Urla’ya yerleşmişti. Müslümanlar ile Yahudiler Hacı İshak (Hacı İsa) mahallesinde beraberce yaşarlardı. 20. yüzyıl başında İzmir ve ABD’ne göçler başlamış, üzüm bağları phylloxera (üzüm biti) hastalığından telef olmaya başlayınca geçimini bu alanda sağlayan birçok aile kenti terk etmişti.
Urla’nın ileri gelen varlıklı aileleri Eskenazi ve Arditi aileleri idi. Eskenazilerin restore edilen evi Urla Belediyesi Kültür Merkezi olarak işlev görmekte.
Urla’da ilk sinagog Rum mahallesinde idi. Ancak Rumların tahrikleri ve kan iftirası olayları sonrasında 1890 yılında, Raşel Suhami adında bir hanımın bağışlarıyla yeni bir sinagog inşa edilmişti. Bulunan tarihsiz bir mermer yazıttaki izahattan çıkarılan sonuca göre eski sinagog en az 18. yüzyıl ortalarından beri mevcuttu. Ayrıca, Eskenazi ve Arditi gibi varlıklı aileler de evlerinde midraş’lar tesis etmişlerdi.
Gerek 1830’larda hizmete giren ilk, gerek I. Dünya Savaşı’ndan sonra Toptepe mevkiinde tesis edilen ikinci mezarlıktan iz kalmadı. Günümüze ulaşan tek anı, oturduğu mahalleye de adı verilen (Hacı İshak Mahallesi - Günümüzde Hacı İsa Mahallesi) Rahamim Yitshak Eskenazi’nin mezarıdır. 1852 yılında vefat eden Hacı İshak vasiyeti üzerine, Özbek Köyü yolunda satın aldığı arsaya gömüldü. Kamanlı bölgesinde bulunan bu arsa günümüzde Urla Belediyesi Park ve Bahçeler Müdürlüğünün bitki yetiştirme Bölgesi olarak hizmet veren arazisi içinde kalıyor. Gerek mezar gerek iki parçaya kırılmış orijinal mezar taşı belediye tarafından bir parmaklık içinde koruma altına alınarak tahrip olmaktan kurtarıldı. Mezar yeri ve kimliği, ayrıca Türkçe yazılı bir kitabe ile de belirtildi.
Urla Yahudileri ile ilgili araştırmama katkıları için Eliezer Arditi’ye, gözlem ve fotoğrafları için Hacı İshak’ın aynı adı taşıyan torununun torunu İsak Eskinazi’ye, mezar taşı konusunda bilgi katkısı için Rav Naftali Haleva’ya ve ilk fotoğrafları sağlayan Erol Hasid’e teşekkürlerimle.
Daha ayrıntılı bilgi ve kaynakça yakında yayınlanacak 2 ciltlik ‘Tarih Boyunca Türkiye’de Yahudi Yerleşim Merkezleri’ kitabımda.
