Kırım’ın köklü halkı olarak sayabileceğimiz, dört farklı ama bir o kadar da birbirleriyle benzeşen topluluk mevcut. Bu topluluklar Kırım’da tarih boyunca farklı sebeplerle oluşan facialar nedeniyle, dünyanın başka yerlerine göç etmek zorunda kalmış olsalar da, genel olarak birbirlerinden haberdar olup, birbirlerine karşı gönülden bir bağ tesis ettiler.
“Veritas Nunquam Perit /Gerçek asla yok olmaz”
(Seneca)
Avraham Zafer İşcen
Hazarya, bilinen dünya tarihi boyunca, mevcut toplum içinde birçok farklı grup olmasına rağmen, ayrışmanın gözlemlenmediği, kendi çağına göre çok ileri düzeyde, büyük bir imparatorluktu. Hazarya ile ilgili geride sınırlı sayıda tarihi vesika ve bilgi mevcut.
Hazarya ve Hazarlar hakkında temin edebileceğimiz birçok bilgi, tabiri caizse, Hazarya’yı yıkmış ve Hazaryalıları asimile etmeye çalışmış topluluklara ait kaynaklı. Hazarya’nın başkenti olan Sarkel şehri çeşitli toplumlar tarafından tahrip edilmiş. Son olarak herhangi bir arkeolojik çalışmayı dahi engelleyebilmek için Sovyet hâkimiyetinde devrinde Ruslar tarafından bilinçli olarak üzerine baraj inşa edilmiş.
Hazaryalılar, Hazarya uygarlığını ve kültürünü en iyi şekilde, coğrafi avantajlarından dolayı, izole bir bölge olan Kırım’da son kale gibi muhafaza edebildi.
Kırım’da yaşayan, Kırım’ın köklü halkı olarak sayabileceğimiz, dört farklı ama bir o kadar da birbirleriyle benzeşen topluluk mevcut. Özellikle belirtmem gerekir ki, aynı kandan olan bu dört toplumu birbirinden ayıran tek özellik, farklı vesilelerle intisap ettikleri dinleri ve mezhepleridir.
• Kırım Türkleri (Tatarları) - İslam (Sünni)
• Kırım Karayları (Karai Musevi Mezhebi)
• Kırımçaklar (Rabanik Musevi Mezhebi)
• Greko Tatarlar (Urumlar) - (Rum Ortodoks Mezhebi)
Bu topluluklar Kırım’da tarih boyunca farklı sebeplerle oluşan facialar nedeniyle, dünyanın başka yerlerine göç etmek zorunda kalmış olsalar da, genel olarak birbirlerinden haberdar olup, birbirlerine karşı gönülden bir bağ tesis ettiler.
Kırım’daki toplumların edebiyatını incelediğimiz zaman Greko-Tatar dilinde Yunan alfabesinde Kıpçak Türkçesiyle yazılmış Şah İsmail’in destanı, İbrani alfabesiyle Kırım Karay Türkçesinde yazılmış Kırım Giray Hanlarının, Cengiz Han’a kadar dayandırılan soy ağacına, yine İbrani alfabesiyle Kırımçak Türkçesinde yazılmış yüzlerce sayfalık cönklere rastlayabiliyoruz. Bu gruplardan biri olan Kırımçaklar ise Kırım Yarımadasının yerli Rabanik Musevileri olarak biliniyor. Musevilerin, Kırım Yarımadasına yerleşmeleri Helenistik dönemlere kadar dayandırılmakta. Kırımçaklar, Talmud’u kabul ettikten sonra, ana akım Museviliğin bir parçası olarak kabul gördü.
1783 yılında Kırım’ın Rus Çarlığı tarafından işgal edilmesi sonrasında, Kırımlı Rabbanik Musevileri, Doğu Avrupalı Aşkenazlardan ve Kırımlı Karaylardan ayrıştırmak için, Çarlık otoriteleri tarafından Kırımçak ismi resmen verilmişti. Kırımçak kelimesi lingustik olarak Rusça Kırımlı anlamına geliyor.
Kırımçak Musevileri nüfus yoğunluğu olarak Kırım’ın Karasubazar (Belogorsk), Solhat, Akmescit (Simferopol), Akyar (Sevastopol), Kerç, Kefe (Theodosia) ve Kafkasya’nın Novorossiisk ile Suhumi şehirlerinde yaşadı.
Kırımçak Musevi Toplumu Kırım’da yüzyıllarca Hazaryalı atalarından gelen Çağatayca’nın bir kolu olan Judeo-Tatar lisan Kırımçakçayı konuştu ve bu dilde kendi edebi ve dini literatürlerini oluşturdu.
1920-1921 yıllarında gerçekleşen Sovyet-Çarlık iç savaşı ve kuraklık döneminde bazı Kırımçak Musevileri, Türkiye, Arjantin, İsrail, Rusya ve Amerika’ya göç etmek mecburiyetinde kaldı.
Holokost faciası sırasında Kırımçak Musevi Cemaatine ne oldu?
1941 yılının son aylarında Kırım Yarımadası Almanlar tarafından işgal edildi. Görevi (Judenrein) Kırım Yarımadasındaki Musevileri yok etmek olan Eisantzgruppe D Komutanlığı, Berlin Merkez Komutanlığına bir soru önergesi gönderdi. Kırımçak Musevi Türkleri, katliama dahil edilmeli miydi? Yoksa dahil edilmemeliydi?
Berlin Merkez Komutanlığının cevabı pozitifti.
16 Kasım-15 Aralık 1941 tarihleri arasında Akmescit, Karasubazar ve Kefe şehirlerinde 2.604 Kırımçak Musevi Türkü kurşuna dizilerek katledildi. Kasım ayında Sonderkommando 10B Birliği Skadovsk, Kefe, Kerç ve Canköy şehirlerindeki Kırımçak Musevi Türk ve Aşkenaz cemaatlerine saldırdı. Aralık ayında Sonder Kommando 11B Birliği Karasubazar, Aluşta ve Gözleve şehirlerindeki Kırımçak Musevi Türklerini katletti. 17 Ocak 1942’de 486 Kırımçak Musevi Türkü gaz odasında ve Mayıs 1942’de Kerç şehrinde yaşayan Kırımçaklar Acımuşkay yolu üzerinde kurşuna dizilerek öldürüldü. Bu katliamlardan, Kırım Tatar Türkleri, Kırım Karay Türk ve Greko Tatar ailelerin yanlarına sığınanlar kurtulabildi.
İkinci Dünya Savaşı öncesinde resmi kayıtlara 6.500 civarında Kırımçak Musevisi mevcut olmasına rağmen, Holokost sırasında 5.500 Kırımçak, Naziler tarafından katledildi.
Kırımçak Musevilerinin dilinde bir Holokost ağıtını sizlerle paylaşmak istiyorum.
-On birinci aylarda, / Gorundu dagler / İridi yürekte / Kalmadı yagler
-Bin dokuzyüz kirh birde / Dekabr on birde / Kırımçaklarni topladilar. / Koy kibik aydadılar.
- Koy kibik aydadan son / Turmelerge kapattılar / Uç kun uç gece aç oturdular / İçmege suv tapmadilar
- Uç kundenson aydadılar / Çeger kirinig karşısına / Birer birer tuzduler / …işatnen attilar
- Beni senden ayirdilar / Olumden haberim varmi? /
- Var söylegiz yareme / Kara kostümni kiysin / Benim yarem oldu der / Gece gundiz aglesin
- Ah Benim yarecigim / Karalarga Baglandim / İç akilimdan kitmey / Senig dulber hayalin
- Ah Benim yarem Balam / Duşmanlarin kolunda / Kanlarini toktuler / Canlarin verdiler
- Kimse bulunmadı / Kutarmaha bizinı / Ah şu düşman kilıçindan / Cematnen uruldıh / O, bizim seslerimizden / Yerler çöller sentiredı / Ahleniz bizini unutmanız / Nerede bah Kalhanlarimız / Unutmanız bizim kare yazımizni / Ayrıllıhka zulum dersem / Milletimniñ öluminden haberiñ var mı?
Ukrayna Milli Meclisi ve Kırım Özerk Parlamentosu tarafından alınan 11 Aralık tarihli kararla, Nazizm Kurbanları Kırımçaklar ve Kırım Yahudilerinin Anma Günü olarak resmen tanındı.
Kırım Özerk Cumhuriyetinin bayrağı ve Ukrayna bayrağı, Kasım 1941’den Temmuz 1942’ye kadar Nazilerce gerçekleştirilen katliamlar sırasında can vermiş Kırımçak Musevi Türkleri ve Aşkenaz Musevilerine bir saygı nişanesi olarak resmen yarıya indirilir. Resmi verilere göre Kırım’da yaklaşık 15 bin civarında Kırımçak Musevi’si ve Aşkenaz Musevi’si katledildi.
Yaklaşık dört sene önce, Kırım Yarımadasının Rusya tarafından işgali sonrasında artan antisemitizm neticesinde, kimliği belirsiz ırkçılar tarafından Kefe yolu üzerinde bulunan Trudovoye Köyündeki Aşkenaz Musevileri ve Kırımçaklara ait toplu mezar ve Holokost anıtına saldırı oldu.
Kırım’ın Akyar (Sivastopol) şehrinde 12 Temmuz 1942 tarihinde, 4200 Aşkenaz Musevi’si ve Kırımçak Musevilerinin Nazi işgalciler tarafından katledildiği yere dikilen Holokost anıtına antisemit saldırılar gerçekleştirildi.
Kırım’ın Rusya tarafından işgal edilmesinden sonra Kırım’da antisemit eğilimlerin çoğalması nedeniyle, Hahambaşı Mihail Kapustin Kiev’e kaçmak zorunda kalmıştı.
Kaynakça:
http://krymchaks.info Kırımçak Musevi Cemaati Resmi Websitesi
www.qha.com.ua Kırım Haber Ajansı
Krymchaki: İstoriko-etnograficheskii ocherk - Igor Veniaminovich Achkinazi (Simferopol, Ukraina 2000)
Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Dergisi sayı: 352, Ağustos 1992
V.İ. Filonenko, Krimchakskie etüdi.- Rocznik Orientalystyczny Warszawa 1972
Yevreyskaya Entsiklopediya. T.9. Krimchaki, S.Peterburg
Milli Folklor Dergisi Sayı: 50, 2001 yılı
Pesnya O Rasstrele Krimchakov - Ayşe Emirova
İ. B. Kotler, Familii Krimchakov kak istoçnik ih etniçeskiy istorii.- Malie dispersnie etniçeskie gruppi v Yevropeyskoy çasti SSSR (Geografiya rasseleniya i kulturmie traditsii), Moskva 1985
www.yadvashem.org Yad Vaşem Holokost Müzesi Resmi Websitesi
Krimchaki-İ.S. Kaya-Yevropeyskaya starina 1916. T. IX, vıl.4
