Antik dönemden Osmanlı’ya kadar, Yahudilere ev sahipliği yapan Bergama’da geriye sadece restore edilen Yabets Sinagogu, eski Bergama Sinagogu ve birkaç mezar taşı kaldı. Günümüzde sanayi sitesinin yakınlarında yer alan mezarlıktan günümüze kadar gelebilen mezar taşlarını Dr. Siren Bora araştırdı.
Siren Bora
Yahudilerin Pergamon’daki (Bergama’daki) varlığının başlangıç tarihi, İÖ 2. yüzyıla değin uzanır. Bugün ise, Bergama’da Yahudi mevcut değil. Bergama Yahudilerinden günümüze kalan izler; restore edilen Yabets Sinagogu, eski Bergama Sinagogunun ve Alliance Israélite Universelle Okulu’nun kalıntıları, Korkidi Çeşmesine ait İbranice-Osmanlıca yazıt ve küçük bakımsız bir mezarlık ile mezar taşlarıdır. Burada, Bergama Yahudi Mezarlığı ile içindeki mezar taşlarına ilişkin bilgiyi sizlerle paylaşacağım.
Bergama Yahudilerine ilişkin kaleme alınan araştırmalar, biri antik döneme (eski) diğeri ise Osmanlı dönemine (yeni) ait iki mezarlıktan söz eder. Antik mezarlık, Osmanlı Döneminde iskâna açılmıştı. Bergamalı Rumlara verilen bu arazi üzerinde Rum Mahallesi kurulmuştu. Diğer Yahudi mezarlığı ise, bugün, Üçkemer Caddesinin uzantısı olan Fabrika Caddesi üzerinde 2. Sanayi Sitesi yanındadır. Korkidi Çeşmesi de bu cadde üzerinde yer alır. 1869 yılında içerisinde 100 mezar olan bu mezarlığın bir parseli, 1897 yılında iskâna açılmış ve Bergamalı Rumlara satılmıştı. Galante ve Rozen tarafından ikinci Bergama Yahudi Mezarlığı olarak sözü edilen arazi ya Osmanlı döneminde iskâna açılan Antik Yahudi Mezarlığına bitişiktir ya da ondan geriye kalan son arazi parçasıdır. Çünkü söz konusu ikinci Yahudi mezarlığının hemen yanında Antik Yahudi Mezarlığı üzerine inşa edilen Rum Mahallesi yer alır. Rumlar, muhtemelen 1897 yılında mahallelerinin hemen yanında yer alan parseli satın alarak, Rum mahallesinin sınırlarını genişletmiş olmalıdır.
Avraham Damakri Behor Yafe’ye ait mezar taşı. Ölüm tarihi farklı bir şekilde yazılmış: “..niftar beyom şeni şel Pesah meşanat alafim (hey alafim olmalıdır) veşeş meot veşaloşim veteşa..” (Pesah Bayramının ikinci günü 5639 tarihinde vefat etti).
Bergama Yahudi Mezarlığına ait aşağıdaki fotoğraf, 1987 yılında çekilmişti. Arazide kaç adet mezar olduğuna ilişkin bir öngörüde bulunmak olanaksız. Ancak etrafı duvarlarla çevrili olmayan bu mezarlığın o tarihte oldukça büyük bir alanı işgal ettiği aşikâr.
2018 yılında, bu mezarlık arazisinin küçüldüğünü saptadım. Mezarlık, yaklaşık olarak 700-800 metrekarelik bir alandan ibaret kaldı. Mezarlığın çevresi meskûndur. Çevrede Bergama İkinci Sanayi Sitesi kuruldu. Mezarlık içerisinde 15 mezar yer almakta. On bir mezar taşının üzerinde kitabe mevcutken; dört mezar taşının üzerindeki kitabe silinmiş. On bir mezar taşı kitabesinin onu okunaklıdır. Mezarlığın etrafı tel örgü ile çevrili ve bir demir kapısı mevcut. Ancak kapı kilitli değildir. Bu yüzden arzu eden rahatlıkla mezarlık alanına girebilir.
Fabrika Caddesi üzerinde yer alan Bergama Yahudilerine ait mezarlığın fotoğrafı. Sene 1987. (Kaynak: Rozen, 113.)
9 Ağustos 2018 tarihinde ziyaret ettiğim Bergama Yahudi Mezarlığındaki mezar taşlarının envanterini çıkardım. Sözünü ettiğim envanter aşağıda yer almaktadır:
Kaynakça:
GALANTE, Avram, Histoire des Juifs d’Anatolie, İstanbul 2me Volume, İstanbul 1939.
ROZEN, Minna, “A Survey of Jewish Cemeteries in Western Turkey”, The Jewish Quarterly Review, LXXXIII, Nos. 1-2 (July- October 1992), Published by: University of Pensylvania Press, erişim tarihi: 06/02/2017. stable URL: http//www.jstor.org/stable/1455109.
1 Bu yıl Bergama Yahudilerinin tarihine ilişkin bir makale kaleme aldım. Bu makale, haziran ayında basılan Ege Üniversitesi İzmir Araştırmaları Dergisi 8. Sayı içerisinde yer aldı. Ne yazık ki, makalemde bugün mevcut Bergama Yahudi Mezarlığı ve mezarlıktaki mezar taşları yer almıyor. Nedenini izah edeyim: 2017 yılının temmuz ayında Bergama’ya gittim. Yerel yetkililerle görüştüm. Bana Bergama’da Yahudi mezarlığının olmadığı bilgisi verildi. Ben de verilen bilgiyi yeterli buldum. Bu konuyu daha fazla araştırma gereği görmeyip, Kızıl Avluda yer alan İbranice mezar taşlarının, sinagogun, eski Alliance Okulu ve Yahudi Mahallesinin fotoğraflarını çektim. Bu bağlamda bir makale kaleme aldım. Burada, makalemdeki eksiği telafi edeceğim. Bana Bergama Yahudi Mezarlığının yerini gösteren Sayın Emin Urgun’a teşekkür ederim.
2Rozen 1992, 78. Galante 1939, 3.
3 Galante 1939, 3.
4 Rozen 1992, 78. Galante 1939, 3.
