Tanrı’nın gelecek yıl için herkesin kaderini kararlaştırdığı gün: ROŞ AŞANA

Elul ayında başlayan kendine dönüş, hayatın gözden geçirilmesi, iç hesaplaşma devam ederken, Roş Aşana’da da bizi ve etrafımızı daha iyiye götüreceğine inandığımız yeni kararlar, yeni umutlar ve yeni duygular ile yepyeni bir yıla başlarız. Şofar Sesi ile Anılma Günü - Zihron Terua, Şofar Çalınma Günü - Yom Terua, Yargı Günü - Yom A-din, Hatırlama Günü - Yom A-Zikaron, Dünyanın Yaratıldığı Gün - Yom Arat Olam gibi farklı isimlerle anılan Yılın Başı - Roş Aşana’da insanoğlunun yaradılışını kutlarız.

Roş Aşana, Yaradılış’ın altıncı gününde, Tanrı’nın “… İnsan yapalım…” (Bereşit 1:26) dediği gündür. Yaratılış’ın başka hiçbir yerinde Tanrı “yapalım” veya “yaratalım” tarzı çoğul bir ifade kullanmaz. Tanrı neden özellikle insanın yaratılışında bir ortak arayışındadır? Tanrı burada kimin iştirakini istemektedir?

Baal Şem Tov, insan dışındaki diğer bütün canlıların ‘tamamlanmış’ halde yaratıldıklarını anlatır. Hayvanlar, istekleri doğrultusunda kendilerini geliştirme yeteneğine sahip değildir. Tırtılın kelebeğe dönüşmesi, bu değişim, onların genlerinde programlanmış olduğu için mümkündür. Kendi isteği ve çabasıyla, yaradılışta olduğundan farklı bir hale gelebilme becerisi sadece insana verilmiştir. İyov, insanın dünyaya vahşi bir hayvan, bir katır dürtüleriyle geldiğini söyler (İyov 11:12) ve bu insan, ancak kendi hür iradesi ve çabasıyla bu hayvansal dürtülerini aşıp, onların üzerinde yükselerek spiritüelliği de olan bir varlığa dönüşebilir. Eğer Tanrı insanı doğuştan spiritüel (tinsel) bir canlı olarak yaratsaydı, insan, insan değil, melek olarak yaratılmış olurdu. Melekler, spiritüel varlıklar olarak yaratılırlar, ama insan, kendi çabası ile spiritüel, daha doğrusu fiziksellikle spiritüelliği dengeleyebilen bir varlığa dönüşmelidir.

Rabbi Abraham Twerski bunu şöyle yorumlar: “Bu yüzden Tanrı insanın, kendi yaratılışına ortak olmasını istemiş ve buna bağlı olarak insana ‘…insan yapalım’ demiştir. Her birimiz, kendimizi geliştirerek yaratılışımızın tamamlanması süreciyle Tanrı’nın ortaklarıyız.”

Tanrı’nın Kendi Görüntüsünde ve Benzeyişinde yarattığı ‘insan’ olmayı hak edebilmek, ancak kişinin günlük hayatının her alanındaki davranışlarını yüceltip, yükseltip, ‘insan olma, adam olma’ kalitesine ulaşabilecek şekilde kutsallaştırmasıyla mümkün olabilir.

Sadece Şabat, bayramlar ve özel günlerin uygulamalarını değil, her günü, yaşadığımız her anı, yaptığımız her şeyi yüceltip kutsallaştırarak Tanrı’nın yaradılıştaki ortağı olabiliriz.

Bunun nasıl ve ne şekilde mümkün olabileceği, tüm detayları ile hayatın her alanına uygulanabilen, Tanrı’nın Sözleri; çocuklarının iyiliği, refahı ve bu dünyayı Tanrı’nın Varlığı’nı barındıracak bir hale getirebilmeleri için vermiş olduğu Tora ve mitsvalarda mevcuttur.

ROŞ AŞANA DEYiNCE

Roş Aşana dualarında vurgulanan ana kavramlar

R. David Aaron’un belirttiği gibi, Roş Aşana dualarında Malhuyot – Krallık, Zihronot – Hatırlama, Şofarot - Şofar sesleri kavramları vurgulanır.

“Malhiyot, Tanrı’nın Kral, bizim Kral’ımız olduğunun ve her şeye hâkim olduğunun, çünkü bütün dünyayı ve bizi O’nun yarattığının bilincinde olmaktır. Dünya, Tanrı’nın Krallığı, bizler de O’nun halkıyız.

Tanrı Kral olmasına ve bizim, O’nun karşısında kendimizi ufacık ve önemsiz hissetmemize rağmen, Zihronot bize Tanrı’nın gözünde önemli olduğumuzu hatırlatır. O, bizi hatırlar ve bize göz kulak olur. Tanrı, bizim her yaptığımızı kaydeder, çünkü her bir kişi, O’nun için mühim, anlamlı ve kayda değerdir. Zihronot, Tanrı’nın bizi her an hatırladığını ve hiçbir zaman unutmadığını teyit eder. Hayatımızın bazı dönemlerinde Tanrı bizi unutmuş gibi hissetsek bile, bu sadece bizim bakış açımızdan öyle görünür. Tanrı her zaman bizi hatırlar, bizi kollar ve bize önem verir.

Şofarot, Sina Dağında Tora verilirken duyulan şofar seslerini kasteder. Şofarot, Tanrı’nın bizi sevdiğine ve bize önem verdiğine olan inancımızı ifade eder. Aynı zamanda Tanrı’nın bize Tora ve mitsvaları, O’nu nasıl sevebileceğimizi ve bu dünyada O’nun Varlığı’nı nasıl görülür hale getirebileceğimizin yollarını göstermek için verdiğini tasdikler. Mitsvalar yoluyla Tanrı’yı, O’nun istediği şekilde sevebilir ve O’na bağlanabiliriz.”

Başka bir yoruma göre, şofar sesi, Tanrı’nın bizi yargılamasının başladığını haber verir.

Yargı günü Roş Aşana’da açılan kitaplar

Yahudi inanışına göre, Roş Aşana yargı günüdür. Herkesin gelecek yıl için kaderini, Tanrı Roş Aşana’da kararlaştırır. Roş Aşana’da, Tanrı’nın önünde üç kitap açılır. Biri dürüst ve erdemli kişiler için, biri günah işlemeye devam eden ve bu yolu terk etmeye niyeti olmayanlar için, biri de bu ikisinin arasında kalan ortalar ‘benonim’ için. Dürüst ve erdemli kişiler hemen ‘Yaşam Kitabı’na yazılırlar. Günahlarından dönmeye niyet etmeyip Tanrı’ya uzaklaşmaya devam edenler de hemen ‘Ölüm Kitabı’na yazılır. Arada kalan ‘ortalar’ hakkındaki karar ise, Yom Kipur’a kadar ertelenir. Roş Aşana ile başlayıp Yom Kipur ile sona eren ‘Aseret Yeme Teşuva /On Pişmanlık Günü’nün sonunda Tanrı, bu arada kalanlar hakkında kararını belirler. O yüzden Yahudiler bu on gün boyunca geçmiş senenin muhakemesini yapar, işledikleri günahlar için Tanrı’dan samimiyetle af diler ve Tanrı’nın kendilerini ‘Yaşam Kitabı’na yazmasını umut eder.

Yaşam Kitabı, sadece yaşanılan günlerin uzunluğu değil, yaşanılan günlerin kalitesi anlamını da taşır; hayatın nimetleri, mutluluk, sağlık, maddi güvence, rahatlık vb gibi… Ölüm kitabı ise dert, acı, hastalık, yoksulluk, mücadele dolu bir yıl anlamını da taşır.

Teşuva Tanrı’ya dönüş

Yapılan hatalardan pişmanlık duyup, iyiye dönüş ve değişme isteğine ‘teşuva’ adı verilir. Bu kelime, Tanrı’ya/saf benliğe dönüş anlamını taşır. Teşuva, her zaman değerlidir. Fakat Roş Aşana ile Kipur arasındaki on günde yapılan teşuvanın kabulü daha kolaydır.

Teşuva yaparken, bilerek veya istemeden yaptığımız hatalardan dolayı samimiyetle pişmanlık duymak, gerek düşünce, gerekse davranış bakımından, farkında olduğumuz hatayı tamamen bırakmak, hatayı, sözlü olarak itiraf etmek ve son olarak, bu hatayı bir daha tekrarlamama konusunda kesin karar vermek gerekir.

Bu, sadece Tanrı’ya karşı yapılan hatalar için geçerlidir. İnsana karşı yapılan hatalar için, o kişinin kendisinden özür dilemek gerekir. 

Şofar mitsvası

Roş Aşana’ya ait en temel mitsva, şofar sesini dinlemek mitsvasıdır.

“Yedinci ayın birinci günü sizin için dinlenme günüdür;  Şofar çalınarak anılacak, kutsal bir bayramdır”(Vayikra 23:24).

“Yedinci ayın birinci günü sizin için kutsal bir bayram olacaktır, hiçbir gündelik iş yapmayın. Bu, sizin için Şofar sesi (çalma) günü olacaktır”(Bamidbar 29:1).

Şofar sesi, kralın taç giyme törenini ilan eden trompet seslerini simgeler. Roş Aşana, insanın yaratıldığı ve dünyanın kuruluşunun tamamlandığı gün olduğu için, dünyanın doğum günü olarak kabul edilir. Bu günde, Yahudiler, Tanrı’yı tüm evrenin Hâkimi, Kralı olarak taçlandırır ve şofar sesiyle bunu tüm dünyaya ilan eder.

Bunun yanında şofar, davranışların gözden geçirilmesini ve Tanrı’ya dönülmesini hatırlatır. Tanrı, içtenlikle pişman olan ve teşuva yapan - O’na dönen kişileri her zaman affeder.

Ayrıca şofar sesi, Sina Dağında Tora verilirken duyulan şofar seslerini anımsatır ve Tanrı’ya dönmeyi hedefleyen bu pişmanlık gününde Tora, bir anlamda yeniden kabul edilir.

Buna ek olarak koçboynuzundan yapılan şofar, Akeida –  Yitshak’ın, tam kurban edileceği sırada, onun yerine kurban edilmek üzere Tanrı tarafından yollanan koçu sembolize eder. Yahudilerin Tanrı’ya olan sevgi, sadakat ve güveninin, Avraam Avinu gibi olması gerektiğini vurgular.

Ayrıca, bu şekilde Tanrı’nın, atalarımız Avraam ve Yitshak’ın fedakârlıklarını hatırlayarak, onların çocukları olan bizlere de merhamet etmesi için dua edilir.

Atarat Nedarim - Yeminlerin iptali

Kişi, yıl boyunca Tanrı’ya karşı birçok Neder - vaatte bulunmuş olabilir. Bunların bazılarını yerine getrmiş, bazılarını ise getirememiş olabilir. Roş Aşana’ya girmeden, kişileri tutamadıkları vaatlerin ağırlığından kurtarmak için, Roş Aşana’dan önceki gün yapılan Selihot duasının sonunda, Atarat Nedarim töreni yapılır.

Atarat Nedarim, sadece Tanrı’ya karşı yerine getirememiş olduğumuz vaatlerin iptalidir. Diğer insanlara karşı vermiş olduğumuz vaatleri kapsamaz, bunları yerine getirmekle yükümlülüğümüz devam etmektedir.

Taşlih atmak

Roş Aşana’nın birinci günü, (bu yıl 10 Eylül Pazartesi) öğleden sonra Yahudiler, akan bir su kenarına gidip geçen sene içinde işlemiş oldukları günahlarını üzerlerinden atmak için, sembolik olarak ceplerini silkeleyip bir dua ederler. Suyun, cebin içinde kalan kırıntıları sürükleyip götürdüğü gibi, günahları da alıp götürmesi ümit edilir.

ROŞ AŞANA GELENEKLERİ

Yeni Ay ilanı duasının yapılmaması

Roş Aşana her zaman Roş Hodeş (ayın ilk gününe) denk gelen tek bayramdır. Normalde her Roş Hodeş’ten önceki Şabat - Şabat Mevarehim - günü, sinagoglarda ‘Yeni Ay İlanı Duası -Birkat Ahodeş’ yapılır. Sadece Roş Aşana’dan önceki Şabat’ta bu dua yapılmaz. Bunun sebebi, bir yoruma göre, ‘şeytanı şaşırtmak’tır. Yargı günü gelirken şeytan, büyük bir keyifle Tanrı’ya insanların işledikleri günahları iletecek ve cezalandırılmalarını isteyecektir. Onun bunu hangi gün yapacağını ‘şaşırması’ için, Roş Aşana’dan önceki Şabat (bu yıl 8 Eylül Cumartesi) Birkat Ahodeş yapılmaz.

Allel duasının söylenmemesi

Allel duası, Roş Aşana, Yom Kipur ve Purim harici, bütün Yahudi bayramlarında neşeyle söylenen bir methiyedir. Talmud’da bir efsaneye göre, melekler Tanrı’ya, neden Tanrı’nın Çocuklarının Roş Aşana ve Yom Kipur’da Allel söylemediklerini sorar. Tanrı da meleklerine şöyle cevap verir: “Önümde herkesin kaderini belirleyecek Yaşam Kitabı ve Ölüm Kitabı açık dururken, kimse kaderini bilmiyorken, bu denli korku verici bir zamanda, nasıl Allel söyleyebilirler ki?”

Roş Aşana’da sinagog

Roş Aşana’da günün büyük kısmı sinagogda dua ederek geçer. Sinagoglar bayrama özel beyazlara bürünür, hahamlar da beyaz giyinir. Duaların ana teması, Tanrı’nın Krallığı’nın vurgulanmasıdır. Bu günün duaları, günlük dualar, Şabat duaları, bayrama ait piyyutim - melodili ilahiler içerir. Bu duaları içeren bayrama özel dua kitabına Mahzor - döngü denilir. (Türkçe açıklamalı Roş Aşana Mahzoru-Gözlem Yayıncılık)

Roş Aşana Sederi ve simgesel yiyecekler

Roş Aşana’nın her iki akşamı (bu yıl 9 Eylül Pazar ve 10 Eylül Pazartesi akşamları), akşam yemeğinde özel bir seder - düzen takip edilir. Buna göre her iki gece de sinagogdan çıkıp eve gelince Kiduş yapılır ve Kiduş’ta her iki gece de ‘Şeeeheyanu’ berahası söylenir. Netilat Yadayim ile eller yıkandıktan sonra iki bütün ekmekle Amotsi yapılır, ama ekmek tuza değil, şekere batırılır. Masaya konulan her simgesel yiyecek, onunla ilgili ‘Yei Ratson/Senin isteğin olsun ki’ duası söylendikten sonra yenir. Masada bu yiyeceklerden herhangi biri (veya hiçbiri) yoksa bile, Yei Ratson’lar okunur.

Tatlı bir yeni sene için elma tatlısı, düşmanların ve Tanrı’dan nefret edenlerin ve kötülüğümüzü isteyen herkesin yok olması dileği için pırasa, uzaklaşmaları için pazı (veya ıspanak), bu kişilerin sonunun gelmesi için hurma, Tanrı bizi yargılarken sadece sevaplarımızı dikkate alması için kabak, bereket için balık, daima ‘baş’ olmamız için kuzu veya balık başı yenilir.

Yuvarlak halla ekmeği

Şabat akşamları örgü şeklinde yapılan halla ekmeği, bazı cemaatlerde, Roş Aşana’da yuvarlak olarak yapılır. Bunun sebebi, bir yoruma göre Roş Aşana’da Tanrı’nın bizim ve tüm evrenin Kralı olarak taçlandırılması, yuvarlak hallanın da tacı temsil etmesi; bir yoruma göre kesintisiz hayat döngüsünü simgelemesi; başka bir yoruma göre de, gelecek yılın hiçbir üzücü kesintiye uğramadan, tam bir mutlulukla geçmesi dileğidir.

Bayram giysileri ve bayram yemeği

Yargılanmayı bekleyen herhangi bir kişi, normalde keyifsiz ve neşesiz olur. Giysileri de koyu renk ve kasvetlidir. Ama İsrailoğulları, Roş Aşana’da yargılandıklarını bildikleri halde, Tanrı’nın merhametinden ve bağışlayıcılığından emin olmanın verdiği güvenle mutlu hisseder, bayram giysilerini giyip, bayram yemekleri yerler.

Roş Aşana’da gündüz uyunmaması

Roş Aşana’da gündüz uyumama âdeti vardır. Bunun bir yorumu, gündüz uyuyan kişinin koruyucu meleği ve kısmetinin de uyuyacağı inancıdır.

Fakat R’Yitzchak Luria, gündüz sinagogdaki şofar sesleri ve dualarla koruyucu meleklerin zaten uyanmış olduğunu belirtir ve gündüz kestirmelerine izin verir.

Yeni bir mutfak bıçağı alınması

Yaygın bir gelenek olmamasına rağmen, bazı toplumlarda her yıl Roş Aşana için yeni bir mutfak bıçağı alma geleneği vardır.

Tanrı her gün, her an, tüm yarattıklarını izler, ihtiyaçlarını görür ve gerektiği zaman da karşılar. Tanrı’nın, emirlerini yerine getirmekle görevlendirdiği melekleri vardır. ‘Kesmek’ anlamına gelen Hatah, insanın geçim kaynağından (parnasa) sorumlu olan meleğin adıdır.

Aşre duasında, “…Poteah et yadeha umasbia lehol - hay ratson - Elini aç ve tüm canlıların isteklerine göre doyurasın” kısmındaki  ‘umasbia - doyurasın’ kelimesinin nümerik değeri 428, ‘hatah’ kelimesinin nümerik değeri ile aynıdır.

Ayrıca, ‘Poteah et yadeha’ kelimelerinin son harfleri de hatah kelimesini oluşturur.

TAŞLiH - Ne anlatır?

Roş Aşana’nın ilk günü öğleden sonra Minha çıkışı yapılan Taşlih duası sırasında ceplerimizi boşaltıp üzerimizi silkelediğimizde, samimiyetle teşuva yapmamız sonucu günahlardan kurtulmamızı canlandırırız. Bir su kaynağının yanında gerçekleştirilen Taşlih sırasında ceplerimizi silkelerken, peygamber Miha’nın sözleriyle, Tanrı’nın sonsuz iyiliğiyle bize karşı bağışlayıcı davranması, günahlarımızı silmesi, hatalarımızı bir daha hiçbir zaman hatırlanmayacakları, dikkate alınmayacakları, akla gelmeyecekleri denizin derinliklerine atması için dua ederiz.

Yahudilikte kelimelerin derin anlamları vardır. Erkekler on üç, kızlar on iki yaşına geldiklerinde, Bar Mitsva veya Bat Mitsva olurlar. Bunlar sırasıyla ‘Mitsvanın oğlu’ ve ‘Mitsvanın kızı’ anlamına gelir. Yaptığımız mitsvalar, Tanrı ile ilişkimizi şekillendirir ve ebediyen güçlendirir. Nasıl ki bir evlat, boşanma olsa da her zaman ebeveynlerinin çocuğu olarak kalırsa, bizler de her zaman Tanrı’nın oğulları ve kızları olarak kalırız.

Birisi günah işlediğinde ise, ba’al avera, yani günah sahibi olarak adlandırılır. Günah sahibi, samimiyetle niyet ettiği ve teşuva yaptığı takdirde bu günahı elden çıkarabilir, onu boşayabilir. Tanrı’nın Görüntüsünde ve Benzeyişinde yaratılan insan iyidir, güzeldir, olağanüstüdür. Tanrı insana Kendi Nefesini üfleyerek can vermiştir. İnsanın özü, saf, temiz ve kutsaldır. Maalesef günlük hayatın zorlukları ve baştan çıkarıcılıkları ile zaaflarımıza yenik düşüp günah işlemiş olabiliriz. Günahlara sahip olabiliriz. Ama günahlarımız, kim olduğumuzu, kim olacağımızı belirlemez. Bunların farkına varıp tüm kalbimizle teşuva yaptığımızda onlardan tamamen kurtulmamız, onlardan boşanmamız mümkündür. Bunun için, teşuva yapmak, yani yapmış olduğumuz hataların farkına varmak, bunlardan dolayı gerçekten pişmanlık hissetmek, etrafımıza ve özümüze zarar veren bu davranışları terk etmek, bunlar için Tanrı’dan ve kırdığımız insanlardan samimiyetle özür dilemek ve bunları tekrar etmemeye gönülden niyetlenmek gerekir. Taşlih, umutsuzluğun panzehridir. Taşlih geçmişte yapmış olduğumuz hatalarla, bunların utancıyla, kendimizi suçlamakla, geçmişte kısılı kalmış bir şekilde yaşamaya devam etmemiz gerekmediği, değişebileceğimiz, yeni başlangıçlar yapabileceğimiz, ileriye gidebileceğimiz, çünkü özümüzün kutsal ve temiz olduğu, çünkü içimizdeki Tanrısal kıvılcımın ve Tanrı’nın bize karşı olan Sevgisinin ebedi olduğu mesajını verir.

(Aşkenaz Roş Aşana Kartı 5777-2016)

Yedinci ayda kutlanan yılbaşı

Yılın başı anlamına gelen Roş Aşana, yedinci ay olan Tişri’de kutlanır. Bunun sebebi, Yahudi takviminde dört farklı yılbaşı olmasıdır.

1 Nisan: Kralların hükümdarlık döneminin başlangıcını ve Yahudi aylarının başlangıcını belirtir. 1 Nisan, birinci ayın başlangıcı sayılır ve diğer aylar Nisan’a göre sıralanır: birinci ay Nisan, ikinci ay İyar, üçüncü ay Sivan vb gibi.

1 Elul: Hayvanlarla ilgili ‘onda bir’ vergisinin başlama yılbaşı.

15 Şevat: Ağaçların meyveleri ve bitkiler için yılbaşı.

1 Tişri: Roş Aşana, tarım için yılbaşı, hasat biçme döneminin başlangıcı ve Yaradılışın başı. Yılların yılbaşı. 1 Tişri’de bulunduğumuz yıl, rakam olarak bir artırılır. Bu yıl, 1 Tişri’de 5778’den 5779’a geçiyoruz.

Önemli Not: Yazıda kısa bir özet olarak verilmiş olan bilgiler okuyucuya bu konular hakkında fikir vermek amacıyla El Gid Para El Pratikante, Rosh Hasahanah-It’s Significance,Laws and Prayers, Every Person’s Guide to High Holy Days, Rosh Hashanah-Yom Kippur Survival Kit, Kutsal Kitap, Yahudilikte İbadet, Twerski on Machzor kitaplarından ve www.chabad.org, www.jewfaq.org, www.judaism.about.com sitelerinden derlenerek hazırlanmıştır. Cemaatlerin farklı gelenekleri ve uygulamaları olabildiği için özel günler ve uygulamalar hakkında en doğru ve detaylı bilgiler için cemaatin kendi Rabi’lerine başvurması gerekir.

*Katkıları için Rav İzak Peres’e teşekkür ederiz.