11 Nisan gecesi İsrail Ay’a iniş yapabilen dördüncü ülke olma onurunu kıl payı kaçırmış, fakat tek parça halinde olmasa da İsrail bayrağını Ay’a ulaştırma şerefine nail olmuştu. Bereşit ekibinin bilim lideri Weizmann Enstitüsünden Prof. Oded Aharonson ile Bereşit 1’de neyin ters gittiğini, Bereşit 2 için umutlarını ve en önemlisi henüz tam anlamıyla gizemini çözemediğimiz Ay’ı konuştuk.
11 Nisan gecesi saat 22.00 sularında kalabalık bir lokantada cep telefonumu bardağıma yatay bir şekilde dayamış, ekrana kilitlenmiş kendimi arkadaşlarımdan soyutlamıştım. Tanıdık tanımadık insanlar kimin maçı var diye şaşkınlıkla yanıma geliyordu. Halbuki ekranda irtifa, dikey sürat, yatay sürat, ivme, yakıt, pil şarjı gibi rengarenk butonlar ve sürekli inmekte olan rakamlar vardı. Tüm İsraillilerle ve dünyanın dört bir tarafındaki uzay meraklılarıyla İsrail’in Bereşit uzay sondasını Ay’a indirmesini seyrediyordum.
Maalesef irtifa 149 metrede durdu. İsrail Ay’a iniş yapabilen dördüncü ülke olma onurunu kıl payı kaçırmış, fakat tek parça halinde olmasa da İsrail bayrağını Ay’a ulaştırma şerefine nail olmuştu. Bereşit ekibinin bilim lideri Weizmann Enstitüsünden Prof. Oded Aharonson ile Bereşit 1’de neyin ters gittiğini, Bereşit 2 için umutlarını ve en önemlisi henüz tam anlamıyla gizemini çözemediğimiz Ay’ı konuştuk.
Prof. Oded Aharonson kimdir?
Prof. Oded Aharonson, Bereşit projesinde “Mission Scientist-Görev Bilimcisi” unvanıyla Ay’ın manyetik alanını ölçmek üzere Manyetometre aletini geliştiren ve Ay’a yollayan isim. Cornell ve MIT üniversitelerinde öğrenimini tamamlayan Aharonson on yıl CalTech’te öğretim görevlisi olarak çalıştı. 2011’den beri Weizmann Enstitüsünde Gezegen Bilimi Bölüm Başkanı olarak görevini sürdürüyor. İsrail uzay araştırmaları kurumu Space IL bünyesine 2012’de katılan Profesör Oded Aharonson, NASA’nın Mars Global Surveyor, Near Earth Asteroid Rendezvous, Lunar Reconnaissance Orbiter, Cassini mission to Titan, Jupiter Icy Moon Explorer gibi uçuş görevlerinde rol aldı.
Bereşit uzay aracı İsrail’in ilk, dünyanın ise ilk ticari Ay’a iniş girişiminde bulundu. Büyük bir cesaret örneğiydi fakat olamadı. Bunu bir başarısızlık olarak nitelendirir misiniz?
Kısa zamanda ve limitli bir bütçeyle, fazla yedek parçamız ve test yapabilme şansımız olmadan uzay aracı inşa ettik. Ülkenin en başarılı mühendislerini ve bilim insanlarını bir araya getirdik, ‘hayır’ cevabını kabul etmedik. Gençleri eğittik ve en önemlisi koca bir milleti heyecanlandırdık. Buraya kadar tamam. Ama bu işi başarılı olarak nitelendirmem için bundan sonra ne olacağını görmem gerek. Yeniden deneyip, başka bilimsel projeleri hayata geçirebilir, Ay’a ya da uzaya yeni araçlar gönderebilirsek Bereşit’e bir başarıdır derim. İsrail uzay keşiflerine burada son verirse, bu bir başarısızlıktır.
Öncelikle sizi iki ayrı geceye döndürmek istiyorum Bereşit’in 22 Şubat’ta Florida’dan fırlatılış gecesine ve 11 Nisan çakılış gecesine... Hislerinizi alabilir miyim?
Daha önce birçok kez uzaya roket fırlatılırken hazır bulundum ama Bereşit benim için en duygusalıydı. Öncelikle bu benim ülkemindi. Bir de güzel bir tesadüfle aynı günlerde ikinci kez baba oldum. Kızımın adı Ester’den Esti. Talmud’a göre Ester ‘Ay kadar güzel’ anlamını taşıyor. Bereşit’in düştüğü geceye dönecek olursam, hepimiz Tel Aviv’e 10 kilometre mesafedeki Yehud’da kontrol odasındaydık. En iyisini ümit ediyorduk. Bugüne kadar en düşük bütçeyle inşa edilen ve en kısa zamanda bitirilen uzay aracına imza atmıştık. Çakılmasını hiç beklemiyorduk. Bu arada takımımla beraber araca yerleştirdiğimiz bilimsel deney aracından veri toplamaya başlamıştık, fakat tabi bir noktada veri iletimi kesildi.
Olaydan hemen iki gün sonra İsrail Ay’a inmeyi yeniden deneyeceğini ilan etti. Şöyle demiştiniz: “Ay aracı nasıl yapılır adındaki kitabın yanında şimdi elimizde Ay aracı nasıl yapılmaz ansiklopedisi duruyor.” Bu sefer neyin farklı yapılması gerektiğini düşünüyorsunuz?
Şu anda güç sistemi, navigasyon, kontrol, iletişim donanım ve yazılımı hakkında bilgi birikimimiz mevcut. Ve tüm bunları Apollo aracından binde biri hafiflikte bir araca sığdırabiliyoruz. Bu müthiş bir kazanım ancak mühendislerimiz bu sefer daha çok deneme yapacaktır, iniş prosedürlerini defalarca tekrarlayacaklardır. Aracı daha iyi kumanda edeceklerdir. Bana gelince gelecek Ay görevinde daha fazla bilim yapabileceğim aletler geliştirmek istiyorum.Umarım Ay’a ulaşacağız ve bunu daha çok kapasiteye sahip, daha sağlam -ve bir bilimci olarak söylüyorum- bilimsel olarak daha verimli bir uzay aracı ile yapacağız.
Bereşit Projesi 1 milyon dolarlık Genesis Ödülü kazandı. Tebrik ediyorum. Sizce bu sefer de projeye 100 milyon dolar ve sekiz senelik bir çalışma gerekecek mi?
Kesinlikle sekiz seneden kısa sürede, belki iki-üç yıl içinde bitecektir. 100 milyon dolar tutmasını beklemiyorum ama ilave testlerden ve inişin doğru olması için ekleyeceğimiz yeni parçalardan dolayı belki o rakama çıkabiliriz.
Bereşit 1’e dönelim. Elon Musk’ın Falcon roketinde Bereşit’in dışında başka kargolar da vardı. Bu maliyeti minimuma düşürdü ancak Ay’a dört günde gidebilecekken iki ayda gittiniz. Bilim burada nasıl devreye girdi, açıklayabilir misiniz?
Dünya’nın yörüngesine girip oradan motorları yakıp doğrudan Ay’ın yörüngesine yönelebilirsiniz. Özellikle de büyük bir roketiniz varsa. Bizimse küçücük bir aracımız vardı (1,5 metre, 180 kg). İtici motorları küçüktü, böylece yakıt verimliliği sağlıyorduk. Aracımız eliptik yörüngesinde Dünya'ya her yaklaştığında iticilerini ateşledik. Bu uzay aracına daha fazla bir itme verecek ve yörüngeyi daha eliptik hale getirecekti. Dünya'nın yakınındayken bu işlemi birkaç kez tekrarladık. Ta ki Dünya'nın yerçekimini bırakıp Ay'ın yerçekimine giren bir yörüngeye gelinceye kadar. Orada iticileri bir kez daha ateşledik ve Ay'ın etrafında yörüngeye girdik. İticileri son bir kez daha inmek için ateşledik. Daha az yakıt ve daha az kütleye sahip olmak ‘uzay oyununun’ adı. Bizimki, Ay'a gitmek için inşa edilmiş en küçük ve en hafif uzay aracı, dolayısıyla ucuz.
Bereşit’in birincil amacı İsrail gençlerinin bilim ve teknoloji eğitimi alması için ilham kaynağı olmaktı. Fakat yine de Ay’da dolaşacağı iki gün boyunca birtakım araştırmalar yapacaktı. Bu da bizi sizin projedeki rolünüze getiriyor.
Bilim deneyinin üç bileşeni vardı. İlki, inişten önce güvenli bir yer seçmek ve sonrasında jeolojiyi anlamak için iniş alanını anlamaktı. İkincisi, Ay'ın manyetik alanını incelediğimiz ‘Manyetometre’ deneyi idi. Üçüncüsü, uzay aracının üst güvertesine entegre edilmiş sekiz aynadan oluşan retroreflektördü. Pasif bir ayna olduğu için kazadan kurtulabilmiş olmalı. NASA'nın Ay’ın yörüngesinde LRO adında bir uzay aracı var. LRO bir lazer yansıtarak hâlâ bu aynayı bulmaya çalışıyor. LRO, aynalara bir lazer ışığı yolluyor ve ışığın geri dönüşünün süresini ölçerek Bereşit'in tam yerini belirleyebiliyor. Cihazın amacı, Ay'daki konumları belirleyebilmek ve navigasyonu kolaylaştırmak. Apollo Ay'da üç retroreflektör bırakmıştı.
Şimdi de Ay'ı bilmsel açıdan konuşalım.
Skype söyleşimiz sırasında babasının kucağından inmeyi reddeden Daniel ile Prof. Aharonson
Ay nasıl ve ne zaman oluştu? Ve en merak ettiğim, bunu nasıl bilebiliyoruz?
Bunu sormana sevindim, çünkü burası benim çalışma alanım. Öğrencimle yayınladığım birkaç makalem bulunuyor. Ay'ın nasıl oluştuğuna dair farklı teoriler var. Herkes Ay’ın Dünya'nın bir parçası gibi göründüğünü kabul ediyor. Ay'ın bileşimi Dünya ile neredeyse tamamen aynı. Bu yüzden insanlar büyük bir çarpışma olduğunu düşünüyor. Bir asteroit Dünya'ya çarptı ve bir yığını ondan kopardı. Bu yığın Dünya’nın yörüngesi etrafında toplandı ve Ay oluştu. Dünya'nın Ay'a ne kadar benzer olduğunu daha iyi açıklamak için, ben ve ekibimin önerdiği teori ise bunun yalnızca bir kez olmadığı doğrultusunda. Güneş Sisteminin oluştuğu ilk zamanlarda -yani 4,5 milyar yıl önce- daha küçük asteroitler her seferinde Dünya'ya çarptılar ve küçük aylar oluştu. Bu aylar birbirleriyle birleşene ve şimdi tek olarak gördüğümüz Ay olana kadar yörüngede büyüdü. Belki böyle on çarpışma oldu.
Peki nasıl oluyor da 4,5 milyar yıl öncesini biliyoruz ve teori üretebiliyoruz?
Harika bir soru. İpuçlarımız var. Elimizdeki en iyi ipucu, kayaların jeokimyası. Apollo astronotları Ay'a gitti, birçok kaya örneği topladı ve onları Dünya'ya geri getirdi. Kayaların kimyası laboratuvarda incelendi. Ay'ın Dünya ile çok benzer olduğunu biliyoruz, fakat Dünya'dan çok daha az demiri ve daha az suyu var. Neden? Çarpışma hem benzerliği hem de bu farklılıkları açıklar. Çünkü Dünya'nın bir yığınını kopararak alırken demir çekirdeği alamıyorsunuz ve çarpışma enerjisi çok yüksek olduğu için tüm suyu buharlaştırıyorsunuz. Bu, Ay'ın neden su yönünden zayıf olduğunu açıklıyor. Örneğin Mars çok farklı bir kompozisyon, Ay ile aynı şekilde oluşmuş olamaz. Biz teorileri gözlemlerle özellikle de kimyasal kısmıyla eşleştirerek oluşturuyoruz.
Bereşit’te Ay’ın manyetik alanını ölçmek için sizin de yapımında rol aldığınız manyetometre adında bir alet bulunuyordu. Ay’ın manyetik alanını neden ölçmek istediniz?
Bu çok gizemli bir konu. Dünya, çekirdeğindeki sıvı, demir tarafından üretilen manyetik bir alana sahip. Ay'da böylesine bir dinamo etkisi yok, ancak yüzeydeki kayalar hâlâ mıknatıslanıyor. Bunu Apollo günlerinden beri biliyoruz. Buradaki büyük gizem, bu manyetizmayı içten oluşturmak için bir dinamo yoksa, ay taşlarının nasıl manyetik hale geldiği. Bu nasıl ve neden oldu? Bu bulmacayı çözmek için Ay'ın yörüngesindeyken manyetometremiz ölçümler almaya başladı. Bir kısım veri şu an elimizde. Ay'daki hangi jeolojik oluşumların manyetik bir alanı olduğu, hangilerinin olmadığının belirlemeye çalıştık. Genç kraterlere karşı eski kraterleri, dağlara karşı lav borularını karşılaştırdık. Ölçümümüzü iniş sonrasında yüzey üzerinde yapmayı planlıyorduk.
NASA geçen hafta Ay’da aktif faylar olduğunu, depremler yaşandığını ve ayrıca Ay’ın büzüştüğünü açıkladı. Bu ne demek oluyor?
Ay’da yaşamak bir gün gerçek olur mu? Jeff Bezos 2024’te Ay’a gidecek aracını tanıttı. NASA da 2024’ü hedefliyor.
Evet! John F. Kennedy’nin insanları Ay'a göndermek için verdiği ünlü “Bunu kolay olduğu için değil zor olduğu için yapmalıyız” konuşması 1962 tarihli. 1969’da Ay’a indik. Sıfırdan sadece yedi yılda başardık. Muhteşem bir şey. Apollo Projesi için 400 yüz bin kişi çalıştı. Bu yüzden, Başkan Trump, Elon Musk ya da Jeff Bezos, yani güce, etkiye ve kaynağa sahip olan insanlar eğer söylediklerini kastediyorsa, kesinlikle yapılabilir.
Bu yeni Ay projesine siz dahil olacak mısınız?
Zaten NASA ile bir takım işler yapıyorum. Benim işim Ay’a insanları göndermekle değil, bilim deneyleri göndermekle. Şu anda Ay’ın sıcaklığını ve topografyasını ölçen bir uzay aracının bir parçasıyım. Bereşit 2 ile daha fazla deney yapacağımızı umuyorum. Jeff Bezos'un uzay gemisinde herhangi bir bilim deneyi yapmakla ilgilenip ilgilenmediğini bilmiyorum ama eğer öyleyse bunun bir parçası olmayı çok isterim.
Bereşit 2’nin Ay'a ne götüreceği ile ilgili seçme şansınız olsaydı ne gönderirdiniz? Elon Musk'un yaptığı gibi esprili bir şey mesela?
Bereşit 1’de insanlığın ve İsrail’in sembollerini, Wikipedia’yı, çocuk resimlerini göndermekle iyi bir iş çıkardılar ama bildiğiniz gibi manyotemetre benim sorumluluğumdu. Benim tutkum Ay hakkında yeni bir şeyler öğrenmek, entelektüel ufkumuzu genişletmek. Bu yüzden bu imkânı bir fen deneyi daha göndermek için kullanırdım.
