Yahudiler o kadar uzun bir süredir Ukrayna’da yaşıyorlar ki, buraya gelmeleri, ülkenin adının tarihteki ilk kayıtları ile aynı zamana denk gelir.
Galia Morhayim
Yahudiler, dokuzuncu yüzyıldan itibaren, şimdiki Ukrayna’nın en batısı Uzhgorod şehri ve en doğusu Lugansk şehri arasında yerleşmeye başladı.
Bu kadar köklü bir geçmişe rağmen, Yahudilerin Ukrayna’daki hayatları hiç de kolay olmadı. 17. yüzyılda, binlerce Yahudi Bogdan Hmelnitski’nin Kazak ordusu tarafından vahşice katledildi. Yine de, bu bölge 18. yüzyılda Yahudilerin yerleşimine izin verilen, Rus İmparatorluğu’nun bir parçası haline geldiğinde Yahudi göçmen akınına uğradı. Yahudiler Ukrayna’yı Moskova’ya yakın olmasından dolayı tercih ediyorlardı.
1939’a geldiğimizde Ukrayna’da en az 1,5 milyon Yahudi yaşıyordu Bunlardan biri dünyanın en büyük Yidiş yazarlarından Şolem Aleichem idi. Bir diğeri, İsrail’in milli şairi olarak anılan ve modern İbranice şiirin öncülerinden Hayyim Nahman Bialik idi. İsrail’in tek kadın başbakanı Golda Meir, Kiev’de doğdu. İsrail’in Likud Partisinin ideolojik babası Zeev Jabotinsky, Odessa’lıydı.
Günümüzde kayıtların değişkenliğine göre 60 ile 360 bin arasında bir Yahudi nüfusu olduğu varsayılan Ukrayna, Hasidizm Yahudiliği için büyük bir manevi merkez haline geldi. Hasidizm’in babası Baal Şem Tov’un mezarından, her yıl Yahudi yeni yılı Roş Aşana’da yaklaşık 30 bin ziyaretçinin akınına uğrayan Rabbi Nachman’ın mezarına kadar birçok Hasidik aydınının mezarı burada yer alır.
Yahudilerin Ukrayna üzerindeki etkisi de büyüktür. Öyle ki, 1917’den 1921’e kadar, dört yıl boyunca Rusya’dan ayrılarak bağımsızlık girişiminde bulunan Ukrayna Halk Cumhuriyeti’nin, kağıt üzerindeki üç resmi dilinden biri de Yidiş’ti.
Ancak Ukrayna Yahudilerin büyük kısmı Nazilerin kurbanı oldu. Naziler ve işbirlikçileri bir milyondan fazla Ukraynalı Yahudi’yi çukurlarda öldürdü. Çukurlardan biri olan Kiev’deki Babi Yar, iki gün içinde 30 binden fazla Yahudi’nin cesediyle dolmuştu.
Komünizmin çöküşünden sonra ise, binlerce Yahudi Ukrayna’yı terk ederek, İsrail ve ABD’ne göç etti. Binlerce Yahudi ise Ukrayna’da kaldı ve 2014 devrimi ile ekonomik durgunluğun üstesinden gelecek kültürel ve dini bir dönüşüm başlattı. Bu başarı, Sovyet sonrası Aşkenaz topluluğun entelektüel ve aktivist karakteriyle elde edildi.
Bugün Kiev’de hem Ortodoks hem Yenilikçi (modern) cemaatler bulunuyor. Yakın zamanda Amerikan tarzı bir Yahudi Cemaat Merkezi de yapıldı. Ayrıca gençler için de çeşitli Yahudi kültür kulüpleri bulunuyor.
Ukrayna’nın en büyük ikinci Yahudi topluluğuna sahip olan Odesa’da Yahudi müzesine ek olarak iki Yahudi cemaat merkezi, iki Yahudi kitap kulübü yer alırken, Limmud festivali de her yıl katılımcı sayısını arttırarak devam ediyor.
Ülkenin doğusunda bulunan Dnipro’daki Yahudi cemaati ise daha da dikkat çekici. Bir zamanların komünizm yönetimindeki askeri şehri, Ukrayna Yahudileri için bir merkez, resmi olmayan bir başkent haline geldi. 2012’de, menora şeklinden ilham alınarak 22 katlı bir kültür ve iş merkezi kuruldu. Bazı kaynaklar, bu merkezi Avrupa’nın ve dünyanın en büyük çok işlevli Yahudi cemaat merkezi olarak gösteriyor.
Kaynak: Who are the Jews of Ukraine? / Cnaan Liphshsiz
Jta.org / 13 Mayıs 2019
