Yazı dizimizin bu haftaki ikinci bölümünde Yahudilik ibadetinde ve bayramlarında Yeruşalayim’in yerinden bahsedeceğiz
İdeal Yeruşalayim
Hagada’da Kudüs Talmudu’nda gelecekte Tanrı’nın Yeruşalayim’i ateş ile yeniden inşa edeceği ve onu asla tahrip etmeyeceği anlatılır1. Yahudilerin Bet Amikdaş’ın yıkılış günü olan 9 Av’da çalışıp, Yeruşalayim için yas tutmadıklarında mutlu olamayacaklarını söylemişlerdir2. Maşiyah çağının önemli delillerinden biri de, Yeruşalayim’de Mabed’in tekrar kurulması olacaktır3 ve bu Yehezkel Peygamber’in Kitabı’nın 45 – 48. Bölümlerinde anlatılmaktadır. Keza Yeruşalayim’deki Mabed, gökyüzündeki semâvî Mabed’in izdüşümüdür. Hatta semâvî Mabed ile dünyevî Mabed arasında cereyan eden birtakım dinamik ilişkilerin olduğuna da inanılmaktadır. 1.Krallar Kitabı’nda Semâvî Mabed’de alınan kararların, dünyevî şartları da etkilediği zikredilmektedir4.
Yahudi İbadetinde Yeruşalayim
Yahudilikte ibadetle ilgili uygulamaları betimlemek için İbranice ‘avoda’ kelimesi kullanılır. Bu terim, Mabed varken Mabed ibadetine, Mabed’in yıkılmasından sonra da duaya işaret edecek bir şekilde kullanılmıştır5. Yahudiler, önceleri genellikle Mabed avlusunda yüzlerini Mâkdis’e döndürerek dua ederlerdi. Sürgünden sonra Yeruşalayim dışındaki Yahudiler, Yeruşalayim’e ve Mabed’e doğru döndüler6. 2. Bet Amikdaş’ın yıkılmasından sonra birçok örf ve âdet ortaya çıktı. Günlük ibadetlerindeki ifadelerde Yeruşalayim’e dönme fikri kendini açıkça göstermekte. Yemek Duası’nda (Birkat na Mazon) Yeruşalayim’in yeniden inşası dileği yer alır. Günde üç defa yapılan duadaki Amida’da (kıyam halindeki ibadet) aynı dilek söz konusudur. Bir Yahudi’nin ömrünün son yıllarını Yeruşalayim’de geçirmek istemesi de aynı dileğin tezahürüdür.
İbadet yönü (Kıble) Yeruşalayim
Maimonides, ‘Şaşırmışların Rehberi’ adlı eserinde Rabilerin Gemara’nın (Mişna’nın yorumu) Yoma Bölümü’nde Avram Avinu’nun Batı’ya doğru yönelirken, aslında Kutsallar Kutsalı’na yöneldiği yorumunu yapmıştır.7 Tanah’ta Şelomo ha- Meleh’in Yeruşalayim’i kıble tâyin ettiği (1.Krallar) belirtilir. Daniel’in odasının pencereleri ise, Yeruşalayim’e doğru açıktı ve günde üç defa Yeruşalayim’e doğru dua ederdi.
İbadetlerde Yeruşalayim
a) Günlük ibadetlerde Yeruşalayim
Örneğin Şahrit Şel Şabat’ta (Şabat’ın sabah namazı) okunan Nişmat duasında Yahudilerin Yeruşalayim’e kavuşma arzusu şöyle yer alır: “… Bizi ulusların boyunduruğundan kurtar ve tez bir şekilde doğruca bizi ülkemize getir…9 Şahrit, Minha ve Arvit’te günde üç kez, Musaf’ın ilâvesiyle bayram ve Şabatlarda dört kez okunan Amida’da Mabed’de ibadetin eski halinde olması için yalvarma vardır. Sidur Kitabı’nın (günlük dualar) birçok bölümünde görülebileceği gibi, Amida duasında Yahudilerin vatan, Yeruşalayim ve Bet Amikdaş özlemleri şöyle dile getirilmektedir: “… Ve Sen o büyük merhametinle bizi arzula ve bizlerden memnun kal. Ve gözlerimiz, Sen’in merhametinle Sion’a dönüşünü görsün. Kutsalsın Sen Tanrı’m, Kutsal Varlığı’nı Sion’a döndüren.”10
Hüzün dolu 9 Av günü Minha’da okunan Nahem’de (teselli okumaları) yer alan: “… Kutsal Kitap’ta yazılı olduğu gibi, ‘Onun için dedi Tanrı, onu çevreleyen bir ateş duvarı olacağım ve ortasında görkemli bir şekilde oturacağım. Kutsalsın Sen Tanrı’m, Yeruşalayim’i inşa ederek Sion’u Teselli eden.”11 Şaloş Regalim’deki Musaf’ta (ek namaz) ‘Litsiat Mitsrayim’den sonra okunan Amida’da dünyanın dört bir tarafına dağılmış Yahudiler hakkında da: “… Bizi coşkulu bir şarkıyla Şehrin Sion’a ve sonsuz bir sevinçle Tapınağının Evi olan Yeruşalayim’e getir. Lütfen Tanrı’mız, orada Sen’in önünde, yükümlü olduğumuz Korbanları sunacağız.”12 Öte yandan Şabat Çıkışı Havdala’sında (ayrımında): “Sion ile ilgili ilk teselli haberleri burada ve bir haberci Yeruşalayim’e iyi haberler vermeye geldi…”13 Roş Hodeş’teki (yeni ay) Şahrit’te okunan Hallel (Tanrı’ya övgüler) duasında ise: “… Tanrı’nın Evi’nin avlusunda Yeruşalayim’in ortasında bu adakları yerine getireceğim. Tanrı’yı övün.”14 Pazartesi ve perşembe günleri Şahrit’te ilave okunan yakarışlarda (Tahanunim Leyom Şeni ve Hamişi): “… Çünkü günahlarımız ve atalarımızın hataları yüzünden Yeruşalayim ve halkın, etrafımızı saranlar tarafından hor görülüyor. Efendi’m ışıldayan yüzünü yıkılmış Tapınağı’nın üzerinde aydınlat.”15 Kabalat Şabat’ta (Şabat’ın kabulü) okunan Şir ha-Şirim’de (Neşideler Neşidesi) Yeruşalayim hakkında: “… İşte böyledir sevgilim, böyledir yârim, ey Yeruşalayim kızları.. Yeruşalayim kadar şirin, …Ant içiyorum size, ey Yeruşalayim kızları!”16 Şahrit Şel Şabat’ta Haftara (o haftaki Tora suresinden sonra okunan Tanah bölümü) Berahası’ndan (kutsamasından) sonra Maftir’in okuduğu duada Siyon: “… Siyon’a acı. Çünkü o yaşam evimizdir, onuru kırılmış bu halkı çabucak günümüzde kurtar. Kutsalsın Sen Tanrı’mız, Siyon’u çocuklarıyla sevindiren…”17İçinde Yeruşalayim ve Mabed hasretini de dillendiren Leha Dodi İlahisi şöyle der: “… Utanma, kendini aşağılanmış hissetme! Niçin üzgünsün? Niye bu kadar acılısın? Halkımın içindeki zavallılar, sana sığınacaklar ve şehrim dağının üzerinde yeniden inşa edilecek.”18 Şabat sofrasında Hamotsi duasını takiben elle parçalanan ekmek lokmaları tuza bandırılıp aile fertlerine dağıtılır. Bu uygulama, Yeruşalayim’deki Bet Amikdaş dönemlerinde Kutsal Mabed’de tuzla sunulan korbanları sembolize etmektedir19.
b) Yıllık bayramlarda Yeruşalayim
1-Roş Aşana’da (İbrani takviminde yılbaşı) sinagogdaki hâkim renk olan beyaz, saflığı simgeler ve Yahudilere Başkohen’in Yeruşalayim’deki Mabed’de giydiği beyaz çizgili elbiseyi hatırlatır.
2-Kefaret Günü Yom Kipur’da mukadderatın mühürlendiği ana en yakın zamanda okunduğuna inanılan Ne’ila duasından sonra çalınan şofarları müteakiben cemaatin söylediği “Gelecek Yıl Yeruşalayim”de (le- şana ha- ba’a biruşalayim) temennisiyle ayinler ve oruç tamamlanmış olur20.
3-Şaloş (üç) Regalim bayramlarında Yeruşalayim’e gelenler, Olat Reiya (Tanrı’nın önünde görünme amaçlı) Ola Korbanı sunuyorlardı21. Bene İsrail’in Şaloş Regalim bayramlarında Yeruşalayim’de toplanmalarının üç temel faydası bulunmaktadır. 1 – Herkes, Tanrı’nın hem kendisi, hem ataları için yapmış olduğu tüm iyiliklere karşı şükran duygularını sunar. 2 – Yeruşalayim’de Yahudiler hem Tora öğrenimini sağlayacaklar, hem Bet Amikdaş’ta sürekli olarak gerçekleşen mucizelere şahit olacaklardır22. 3 – Ayrıca tüm ulusun toplanması sevgiyi ve kardeşliği arttırır23
Ayrıca Yeruşalayim ekonomik olarak kendine yetmiyordu ve gelen ziyaretçilerin bıraktığı paralar, kentin ve Mabed’in zenginliğini oluşturuyordu. MS 70’ten sonra Mabed’in yıkılışını müteakiben, Mabed ile ilgili hac yapılmadı, ancak Yahudilerin Kutsal Topraklara yönelik ziyaretleri devam ett24 Din adamları da zorunlu olmasa da Yahudileri Yeruşalayim’i ziyarete teşvik etmişlerdir25.
Midraşlarda Zeytin Dağının önemi vurgulanır. Mabed’in tahribinden sonra Şehina’nın (Rabb’in İzzeti’nin) 3,5 yıl (bir rivayete göre 13,5 yıl) Bene İsrael’in dönmesi için Zeytin Dağında kaldığı anlatılır26 Genesis Rabba Midraşı’na (menkibe) göreyse, Nuh Peygamber’in tufan sonunda suların çekilip çekilmediğini öğrenmek için gönderdiği güvercin, sular altında kalmayan Zeytin Dağından bir zeytin dalı getirmiştir27. Öte yandan Yahudiler, ilk İslâm fetihlerinden sonra bugün Mescid-i Aksa’nın bulunduğu mekânda, rahatça ibâdetlerini yapabilmekteydiler28
a) Bet Amikdaş’ın ayakta olduğu dönemlerde, Pesah Bayramı (fısıh, hamursuz) Mabed’de kutlanırdı. 2. Mabed’in son yıllarında bu bayram çok popülerdi. Talmud 29ve Romalı tarihçi Tacitus’a göre; MÖ 65’te Yeruşalayim’deki Pesah’a 3 milyon kişi katılmıştır.
b) Haftalar Bayramı (Şavuot) Bu bayram, Mabed Dönemi’nde şükür ifadesi olarak bir çiftçinin komşularıyla birlikte Yeruşalayim’e neşeli bir halde giderek, ilk ürünlerini (Bikurim) ve yeni tahıldan elde edilen ince undan yapılmış iki ekmeği sunmasından ibaretti30. Hacılar Yeruşalayim’e girer girmez; “Ayaklarımız senin kapılarında duyuyor, Ey Yeruşalayim” derdi31. Geceyi Yeruşalayim’de geçirmek mitsvası ise “Lina” olarak Midraş’a göre adlandırılırdı32.
c) Sukot veya Çardaklar Bayramında, Mabed döneminde Yahudiler ellerindeki bitki çeşitleriyle büyük bir şenlik içinde Bet Amikdaş’a akın ederlerdi33. Yahudi Tarihinde çok büyük bir öneme sahip olan Mabed, Şelomo ha- Meleh’in bir Sukot Bayramı’nda Ahid Sandığı’nı “Kutsallar Kutsalı”na nakletmesiyle açılarak Tanrı’ya adanmıştır34. Bayram süresince, her sabah duasında şarap ile birlikte, Siloam Havuzu’ndan altın testiyle çekilen su, Bet Amikdaş’a getirilir ve Şofar öttürülürdü35…
Tora’nın hatmi (Simha Tora)
“Yeruşalayim’in yıkılışı, sadece insanların çocuklarınaTora öğrenmeyi ihmal etmelerinden ileri gelmiştir…36” Simha Tora’da Hatan Tora’nın (Tora’nın başlangıcını okumaya başlayan kişi) okuduğu dualarda Yeruşalayim sevgisi şöyle dile getirilir: “Yeruşalayim ile birlikte sevinin. Onu sevenler, hepiniz onun için coşun. Yeruşalayim için yas tutanlar, onun için coşun”37.
Hanuka (Işıklar) Bayramında: Yahudiler, Yeruşalayim Mabedi’nin, Helenlerin elinden kurtarılıp, yeniden tek Tanrı’ya tahsis edildiğini ve Yahudiliğin yok olmaktan kurtuluşunu hatırlamaktadırlar. Sinagog ibâdetinde bu bayram, Amida’da Al- ha Nisim (Mucizeler) duası olarak okunarak kutlanır38. Şahrit ibâdetinde Hallel (Tanrı’ya övgü) duası (113. Teilim ve Yeruşalayim’den bahsedilen 116. Teilim arasındaki bölüm okunur.) Mabed’de sekiz gün boyunca ateşi yakabilen yağı anabilmek adına zeytinyağında kızarmış ve fırınlanmış yiyecekler yemek âdeti bulunmaktadır. Yuda ve arkadaşlarının kahramanlığını ve Yeruşalayim Mabedinin tekrar ele geçirilişini, inancın inançsızlığa karşı zaferini hatırlamak arzu edilir.
15 Av Bayramı’nda da (Tu BeAv) Yeruşalayim’in adı geçer. Mişna’ya göre, eski zamanlarda bekârlar, bekâr kızlardan eşlerini seçmekte; genç kızlar Yeruşalayim’de beyaz elbiseler giyerek, genç erkeklerin gelinlerini seçtiği üzüm bağlarında dans ederlerdi39
yaznın 1. bölümü:
https://www.salom.com.tr/haber-111191-yahudi_dini_ogeleri_ile_sarmalanmis_bir_kent_yerusalayIm.html
Kaynakçalar:
(1) Yeruşalayim Talmudu, Berahot, 4/ 3, 8a.
(2) Bâbil Talmudu, Ta’anit, 30b
(3) Hezekiel, 40/ 1- 2
(4) 1.Krallar, 22/ 19. 23.
(5) Tesniye 11/ 13
(6) 1.Kralllar, 8/ 44.
(7) “Şaşırmışların Rehberi” (“Guide”), Maimonides, S. 355
(8) Daniel, 6/ 10
9) “Sidur Kol Yaakov” (Dualar Kitabı), Yayın Yön. Ester Asa, İstanbul Gözlem…, 2006, S. 556.
(10) a.g.e., S. 128, 132, 134, …, 882.
(11) a.g.e., S. 264
(12) a.g.e., S. 876
(13) a.g.e., S. 778
(14) a.g.e., S. 794, Mezmurlar 116
(15)a.g.e., 176, 178
(16) a.g.e., S. 380, Şir haŞirim, 8/ 4.
(17) a.g.e., S. 598, 600.
(18) “Şaloş Regalim, Pesah- Şavuot- Sukot”, Çeviren Lilian Zerbib (Kazes), İst., Gözlem…, 2011, S. 12- 14.
(19) Alalu ve diğr., S. 177- 178
(20) a.g.e., S. 50- 51
(21) Bâbil Talmudu, Hagiga, 6b.
(22) Yeruşalayim Talmudu, Suka, 5/ 1, 55a
(23) Tora, Devarim, 5. Kitap, S. 354, 355
(24) Bâbil Talmudu, Nedarim, 23a.
(25) “İslâm Toplumunda Yahudiler”, Nuh Arslantaş, S. 508.
(26) “Lamentations Rabbah”, 39a, Midraş
(27) “Genesis Rabbah”, 33/ 6 “Midraş Der ki… Bereşit, S. 110- 111.
(28) Nuh Arslantaş, “İslâm Toplumunda Yahudiler”, S. 512- 514
(29) Bâbil Talmudu, Pesahim 64b.
(30) Çıkış, 23/19
(31) Teilim/ Zebur, Çeviri ve Düzenleme Jojo Yosef Kamhi, Gözlem Gazetecilik, İst., 122/ 2.
(32) “Midraş Der ki…” “Devarim”, S. 306.
(33) 1.Krallar, 8/ 2,…, 2.Tarihler, 5/ 3.
(34) 1.Krallar, b.8.
(35) Mişna, Suka, 4/9
(36) “El Gide Para El Pratikente”, Nesim Behar, S. 372- 373
(37) İşaya, 66/ 10
(38) “El Gid…”, S. 313.
(39) Mişna Ta'nit 4/8
