Yazı dizisinin bu üçüncü ve son bölümünde özel günlerde ve törenlerde Yeruşalayim’in yerinden bahsedeceğiz. Brit Mila’da (sünnet akti) Yeruşalayim
Yahudiler, evlilikte olduğu gibi sünnet düğünlerinde de Yeruşalayim’i anarlar. Brit-Mila’da okunan duada Mabed’e duyulan yüksek duygular şöyle ifade edilir: “… Şanslıdır avlunda otursun diye seçtiğin ve yakınlaştırdığın kişi. Evi’nin- Kutsal Tapınağı’nın iyiliğiyle beslenelim…1”
Bar Mitsva (13. yaş günü) törenlerinde, 1967 yılından beri Kudüs’te yaşayan erkek çocuklar için bu tören, Batı Duvarı’nın önünde veya yerel sinagoglarda gerçekleştirilerek, gencin bu mekânı sevmesi amaçlanır.
Evlilik töreninde Yeruşalayim
Birinci bölüm ‘erusin’ ya da ‘kiduşin’ yani ‘nişanlanma’, ikinci bölüm ‘nisuin’ ise hupa altında kutlanan evlilik törenidir ve hupa Yeruşalayim’e doğru yönlendirilerek düğün sevinç içinde kutlanır. Yahudi toplumunun Mesihi beklentileriyle ilişkilendirilebilen yedi kutsama (Şiva Berahot) okunur. Kadehteki şarap, gelin ve damat tarafından içildikten sonra, en mutlu günde dahi Yeruşalayim’in kaybının ve Mabed’in yıkılmasının üzüntüsünü unutmama ilkesi ile sembolik bir işaret olarak bir cam bardak damat tarafından üzerine basılmak suretiyle kırılır2. Evlenecek Yahudi çiftler, nikâhlarını kıyacakları tarihe dikkat etmeliler. Yahudilikte 17 Tammuz’dan Şiva Asar Betamuz başlayarak 9 Av’ın (Tişa BeAv) sonuna kadar süren üç hafta içinde evlenmek yasaklanmıştır. Sebebinin ise, MÖ 586’da Babilliler tarafından Yeruşalayim’in surlarında ilk gediğin açılması ve müteakip olarak Mabed’in yıkılmış olması gösterilir. Keza Mabed’in MS 70’de ikinci kez Romalılar tarafından yıkılması da, 9 Av’da olmuştu. Bu üç haftalık dönem ‘matem zamanı’dır ve sadece nikâh değil, müzik çalmak, yeni elbiseler giymek, saç kestirmek gibi vücut bakımı dahi yasaklanır.
Yemek Duasında
(Birkat Amazon) Yeruşalayim
Sofra duası olarak ta isimlendirilen Birkat Amazon’un, Birkat Yeruşalayim berahasında, Yeruşalayim’den bahsedilmektedir. “… Tanrı’mız; Sion için yas tutanları, Yeruşalayim için yas tutanları ve bu üzücü olayda yas tutanları teselli et… Tüm İsrailoğulları cemaati hayatta iken Sion şehri inşa edilsin ve Yeruşalayim’de Tapınak’taki hizmet yeniden başlasın…3”
Yağmur Duasında (Tikun ha- Geşem) Yeruşalayim
“… Kapalı bahçeyi (Bet ha- Mikdaş) ve narların ekili olduğu meyve bahçesini (Yeruşalayim) yeniden canlandır…4”
Bağımsızlık Günü
(Yom Atsmaut)
Bu bayram 14 Mayıs 1948’de (5 Iyar 5708) İsrail’in bağımsızlığının ilan edildiği günün hatırasına kutlanır. MS 70 yılında 2. Mabed’in Romalılar tarafından yıkılışından sonra ilk defa bağımsız bir İsrail Devleti kurulmuştur. 6 Gün Savaşı’nın sonunda Doğu Yeruşalayim’in İsrail yönetimine katılmasıyla birlikte anma törenleri resmî olarak Batı Duvarı’nda (Kotel ha- Ma’aravi) kutlanmaya başlandı.
Yeruşalayim Günü (Yom Yeruşalayim)
İsrail’de ve bazı diaspora Yahudi cemaatlerinde 6 Gün Savaşı’nın sonrasında, Doğu ve Batı Yeruşalayim’in birleşmesi anısına (Yahudi takviminde 28 Iyar 5727, Miladi takvimde 7 Haziran 1967), her yıl 28 Iyar’da Yom Yeruşalayim kutlanır5. Yahudiler, bu vesile ile ibadetlerinde Mezmurları, Siyon’u metheden duaları okurlar.
Piyyut’ta Yeruşalayim
Yahudi litürjisinde dualar içerisinde söylenen İbranice dinsel şiir (ilahi) geleneği ‘piyyut’, Grekçe şair anlamına gelen ‘poietes’ kelimesinden türemiştir. Bunları yazanlara ‘Paytan’ denir. Tanah’ta Yeruşalayim için kullanılan çeşitli isimler, piyyutimde de zikredilmiştir; çeşitli ayinlerin mahzorim, kinot ve selihotunda (affedilme dualarında) yer alır. Kefaret Gününde Mainzli Rabbi Gershom’un (MS 960-1028) piyyutiminden üç mısra: “… Kutsal Kent ve çevresi; utanç duydu ve gözden düştü ve ona tüm övgüler unutularak kayboldu ve yok oldu.” Saadia ben, Joseph Gaon (882-942), Abraham Gikatilla (1248- 1325), gibi hemen her Paytan, Yeruşalayim için övgü ve özlem dolu piyyutim yazmışlardır. İsrael bin Moses Najara (1555-1625), ünlü sofra ilahisi Yah Ribbon’da Yeruşalayim’i bütün ‘şehirlerin en iyisi’ olarak isimlendirmiştir6.
Diğer ibadetlerde Yeruşalayim
Korbanda (kurbanda) Yeruşalayim
Yahudilikte korban, bazı hayvanların veya yiyeceklerin Tanrı’ya bağlılığın bir işareti olarak ve O’nun lütfunu kazanmak, affını sağlamak niyetiyle mezbeah (sunu taşı) üzerinde tamamen ya, da kısmen yok edilmesinden ibarettir. Tanah’ın 613 mitsvasının yaklaşık 100 tanesi korban ile, ayrıca elli kadarı da din adamlarının Mabed’de korban vazifeleriyle ilgilidir7. David ha Meleh, Yeruşalayim’i fethettikten sonra satın aldığı Yevus’lu Aravna’nın harman yerinde korbanların sunulması için bir merkez açmış8 ve Ahit Sandığı’nı oraya taşımıştı9. Tanah da 2. Tarihler’de korbanların Yeruşalayim’de yapıldığını belirtir. Kral Yoşiya, diğer kutsal yerleri iptal ederek, Yeruşalayim’deki Mabedi, tüm takdimeler için merkez yapan reformu gerçekleştirdi10.Mabed’in yerlerinin yıkılışı, korban ibadetini imkânsız hale getirmişti. Yahudiler, Mabed’in yeniden inşası ve korban ibadetinin tekrar başlaması için dua etmektedirler.11
Oruçta Yeruşalayim
Yahudi ibadeti geleneğinde Tanah’ta belirtilen dört oruçla Yeruşalayim’in yıkılışı anısına yas tutulur.
a) 10 Tevet Orucu (Asara be Tevet): Yeruşalayim’in Babil Kralı Nebukadnezar tarafından kuşatılmasını hatırlamak amacıyla tutulan kısa oruçlardan birisidir12.
b) 17 Tamuz Orucu (Şiva Asar Betamuz): MÖ 17 Tamuz 586’da Babilliler Dönemi’nde ve MS 17 Tamuz 70’te Titus Dönemi’nde Yeruşalayim duvarlarında gedik açılması ve tarihin farklı zamanlarında Yahudi kavminin başına gelen diğer felâketler anısına oruç tutulur13.
c) 9 Av Orucu (Tişa BeAv): Bu oruç, Bet Amikdaş’ın ilki MÖ 586 yılında Babilliler, ikincisi de MS 70 yılında Romalılar tarafından iki defa yıkılmasını hatırlamak amacıyla tutulur. Sinagogda kinot (ağıtlar) okunur14.
d) 3 Tişri Orucu: Gedalya Orucu (Tsom Gedalya): Tişri ayının üçüncü günü, birinci sürgün sırasında Yeruşalayim’de kalan Yahudilerin lideri konumundaki Yahuda Valisi Gedalya ben Ahikam ve arkadaşlarının katledilmesi anısına tutulan oruçtur15.
Zekâtta Yeruşalayim
İbranice ‘bağış, teberru; ‘teruma’dır ve ‘rum’ yükseltmek, yüceltmek kelimesi ile bağlantılıdır16. Tanah, zirai bir toplum olan İsrailoğulları’nın, tarım ürünlerinin, sığır ve koyun sürülerinin onda birinin ‘teruma’ (bağış) olarak Leviliye garibe, öksüze, dul kadınlara verilmesini emretmiştir17. Bir çiftçi, bu yüzde 10’luk ayırımlardan sonra Maaser Şeni adlı ikinci kesintiyi kutsal olarak ayırmalı ve Yeruşalayim’de ailesi ve yerel halkla yemeli veya gıda çürümesin diye paraya çevirip Yeruşalayim’in de zenginleşmesi için bu kentte harcayabilirdi18.
Ayrıca Bet Amikdaş’ta ‘Karanlık Oda’ veya ‘Levâzım Odası’ adı verilen iki oda bulunuyordu. Yahudiler, günahlarının bağışlanması için bağışlarını gizlice ‘Karanlık Oda’ya bırakıyorlardı. Buraya ‘Sadaka Odası’ da deniyordu19.
Ahiret İnancında Yeruşalayim
Tanah’ta ahretle ilgili kavramlardan biri ‘ölüler diyarı’ anlamındaki ‘Şeol’dür20. Şeol, ölüm sonrası bütün ruhların gittiği yerdir. Yahudi kutsal kitapları arasında, ölüm sonrası dirilişin nerede ve nasıl olacağına dair tek kaynak, Talmud’dur. Rabilerin Talmud’da yer alan yorumlarına göre, Kutsal Topraklar dışında olanların bir şekilde buraya nakledilmeleri sonucu dirilecekleri belirtilmektedir21. Yahudi inancında Zeytin Dağının Kudüs’ü gören batı yamacı, gömülmek için en kutsal yer kabul edilir. Mezarlar, Süleyman Mabedi’ne nazır olmalıdır. Maşiyah buraya gelecek ve ölüler buradan dirilmeye başlayacaktır. Bir Yahudi’nin ömrünün son yıllarını Yeruşalayim’de geçirmek istemesi de, bunun tezahürüdür22. Rabi Yeremya bin Eleazar’a (MS 4. yüzyıl) göre cehennemin üç kapısı vardır; birisi çölde, diğeri denizde, üçüncüsü ise Yeruşalayim’dedir. Deniz (Yunus), çöl (Sayılar) kitaplarında, Yeruşalayim ise bu mevzuda (İşaya) kitabında zikredilir: “Ateşi Siyon’da ve fırını Yeruşalayim’de olan Rab diyor.” (İşaya); fırın ifadesi ise Babil Talmudu’nda yer almakta23.
Sonuç
Erets İsrael ve bünyesindeki bunca dinsel öğelerle harmanlanmış olan Yeruşalayim, Tora’ya göre İsrailoğullarına vaat edilmiş topraklardır. Lakin Yahudiliğin temel duası olan ve Tevrat’tan alınmış (Tesniye, 6: 4- 9; 11: 13- 21, Sayılar. 15: 37- 41) Şema’dan da anlaşılacağı üzere; bu topraklar üzerinde İsrailoğulları’nın hükümran ve huzurlu olabilmeleri, onların Tora’nın esaslarına uymalarına bağlı olup; Yahudi tarihi buna adeta şahitlik etmiştir.
“… Ve bugün size verdiğim Benim emirlerime sıkı sıkıya uyarsanız, Tanrı’nızı sever ve O’na tüm kalbinizle ve tüm ruhunuzla hizmet ederseniz, Ben de toprağınız için gerekli yağmuru zamanında, ilkbaharda ve sonbaharda yağdıracağım, buğdayınızı, şarabınızı ve yağınızı toplayabileceksiniz, hayvanlarınız için tarlalarınızda çimen bitmesini sağlayacaksınız. Dikkat edin, kalbinize kanarak doğru yoldan sapıp yabancı tanrılara tapmayın ve onların önünde eğilmeyin. Yoksa Tanrı’nın öfkesi size karşı alevlenecek, Tanrı gökleri kapayacak, yağmur yağmayacak, toprak ürününü vermeyecek ve bu iyi ülkeden çabucak yok olacaksınız. Tanrı’nın size verdiği, Benim bu sözlerimi kalbinizin üzerine ve ruhunuza yerleştirin, çocuklarınıza öğretin.
…Onları evinizin ve şehirlerinizin kapılarının eşiğine yazacaksınız. Böylece, Tanrı’nın atalarınıza, gökyüzü yeryüzünün üzerinde var oldukça vereceğini yemin ettiği toprak üzerinde günleriniz ve çocuklarınızın günleri uzayacak24.
yazının sırası ile birinci ve ikinci bölümü:
https://www.salom.com.tr/haber-111191-yahudi_dini_ogeleri_ile_sarmalanmis_bir_kent_yerusalayIm.html
Bitti -
Kaynakçalar:
Genelde Sn. Özcan Toski’nin (Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü doktora öğrencisi) ‘Yahudi Dini Kaynaklarına göre Kudüs’ (devam eden doktora çalışması) adlı çalışmasından yararlanılmıştır.
1 “Sidur”, S. 950
2 Alalu ve diğerleri, S. 112- 118.
3 “Sidur”, S. 484
4 “Şaloş Regalim, Pesah- Şavuot- Sukot”, Gözlem…, S. 177- 181
5 Filistin Meselesi ve Arap-İsrail Savaşları, S. 201- 270
6 “Yahudi Dini Kaynaklarına göre Kudüs” yayınlanmamış tez, 2.bölümü, Özcan Kostik
7 Maimonides, “Rehber”, S. 359- 366
8 1.Tarihler, 21/ 23- 26
9 2.Samuel, 6/ 17- 18
10 2.Krallar, 23/8
11 Bâbil Talmudu, Berahot, 26a/b
12 2.Krallar, 25/ 1- 3, Yeremya, 52/ 4.
13 Zaharya, 8/ 19, Bâbil Talmudu, Roş ha-Şana, 18b.
14 a.g.e.’ler
15 2.Krallar, 25/22-24; Bâbil Talmudu, Roşaşana.
16 Tora, Şemot: 2.Kitap, S.30
17 Tesniye, 14/28
18 Tora, Devarim: 5.Kitap, S. 316- 321
19 Alalu ve diğerleri, S. 186
20 Mezmurlar, 6/5.
21 Bâbil Talmudu, Ketuba 111a; İsmail Taşpınar, “Yahudi Kaynaklarına göre Âhiret İnancı, S. 300- 301.
22 Taşpınar, a.g.e. S. 310-311
23 Bâbil Talmudu, Moed/ Eruvin, 19a.
24 “Sidur”, S. 112.
