Yeni bir müzakere sürecine Peres’in mirası ile başlamak

Saeb Erekat’ın, CNN International’da kendisi ile yaptığı bir söyleşide, Peres’in, “Saeb, eğer barış müzakereleri için harcadığımız 5 dakika, bir çocuğun ölmesine engel oluyorsa, müzakerelere devam edilmelidir” dediğini hatırlıyorum. Bu sanki Peres için yaşamının son yılları ile vefatı arasındaki arafta unutulmaması gereken bir “bir dakika” olmuştu. Zaten ona ne zaman sorulsa, iki devletli bir çözümün zor, ama bir o kadar da, zorunluluk olduğunu söylemekten hiç çekinmedi. Etrafındaki şahinlere karşı, yaşlı kalbi yumuşamış bir güvercin olarak 2016’da yaşama gözlerini yumduğunda, gök kubbede ondan kalan bu hoş seda, büyükler için olduğu kadar geleceğin umudu çocuklar için çok önemliydi. 

Tanrı’nın Selamını Utandıran Yapısal Sorunlar 

Dünya şimdi hemen her yerde artık şahinlere kalmış gibi. Ülkelerinin sorunlarını çözmekte aciz kalan, mevcut sorunların üzerine yeni kamburlar ekleyen, bu arada kendilerine ve yakın çevrelerine büyük çıkarlar sağlayan şahinler, siyaseten dara düştükçe, çatışma, savaş ve hatta işgalden medet umarak gündem kaydırmaya çalışıyor. Şahinlerin dünyası tehlikeli bir dünya. Keşmir, Doğu Akdeniz ve Çin Denizi gibi netameli yerlerde olduğu gibi Filistin’de de ateşle oynayarak günü kurtarmak tehlikeli ama benzer bir yöntem. Ne yazık ki İsrail ve Filistin şahinleri de sık sık yaraya tuz basarak gündem değiştirmeyi demokrasinin bir oyuncağı haline getirmiş durumda. Tabii Filistin-İsrail ilişkilerindeki yapısal sorunlar siyasi istismara gayet açık. Her şeyden önce bu sorun da, diğerleri gibi tarihi bir derinliğe sahip. Nesilden nesle aktarılan hikâye ve anılar, kin ve nefretle yetişen genç kuşaklar ve ideolojik bir nitelik kazanan husumet yüzünden barış maya tutmuyor. Oysa Arap, Filistinli, Musevi, Hristiyan veya Müslüman kim olursa olsun, insanlar kutsal topraklarda birbirini “barış üzerinde olsun” (Şalom veya Selam-ül- aleyküm) diye selamlıyor. Ama insanları birleştirmesi gereken dinler de giderek daha bölücü hale geliyor. Bu da hem İsrail, hem de Filistin yönetimlerini giderek daha radikalleştiren yapısal çıkmazlardan bir diğeri. Hep kötüye doğru değişen dengeler, insanların içine işleyen bir başka sorunu daha besleyip büyütüyor ve siyasetin kucağına bırakıyor: Birbirine ve komplo endişeleri ile arabuluculara güvenmeme. Güvensizlik taraflara pek az konuda ikili görüşmelere imkân veriyor. Çok taraflı görüşmeler de ya başlayamıyor veya başlasa bile hep akim kalıyor. Filistin, İsrail ve Arap ülkeleri yolda çok barış girişimi ve planı eskitti. Çok yol haritası kaybedip çöl ortasında susuz kalmışa döndü. Sonunda iş yine şahinlerin elinde oyuncak oldu çıktı.  

Nihai Çözüm Önündeki Uzun Engel Listesi

Şahini bol İsrail’in, artık Filistin sorununu gündem değiştirici bir rant kapısı olarak görmesi ve açık yaraya tuz basmaktan büyük çıkarlar umması bir başka yapısal sorun haline gelmiş durumda. Bu nedenle yeniden aralanan müzakere kapısı, bana bir kez daha Peres’in müzakereden umduğu çok önemli yararı hatırlatmakla birlikte, çözülmesi zor teknik ve hukuki sorunlar var. Bunlar şöyle özetlenebilir:

• Toprak sorunlarının 1967 sınırları esas alınarak çözülmesi zor. Bunu İsrail kabul eder mi veya Filistin vazgeçer mi? Toprak değiş tokuşu zaten bizatihi sorunlu bir konu. Ama toprakta mülkiyet sorunlarının çözülmemiş olduğu bir yerde sorun kördüğüm olmaya mahkûm.
• Batısı artık İsrail’in, doğusu Filistin’in başşehri olsa bile, Kudüs’ün statüsü bir sorun. Bununla ilgili olarak Trump’tan sonra Bibi-Gantz yönetimi geri adım atamayacağına göre, kutsal şehir başköşedeki sorun.
• Filistinli mülteciler, hem İsrail, hem Filistin Otoritesi (PA), hem Mısır, hem Ürdün için sorun.
• Filistin tarafının İsrail’i, İsrail’in ise Filistin’i meşru olarak kabul etmeleri başlı başına bir sorun. Ama belki en kolay çözüm umudu. 
• İsrail’in Bibi Netanyahu ile iyice radikalleşip, eksen yitiren yönetimi yeni Yahudi yerleşim yerlerini açmayı şimdilik kâğıt üzerinde bıraksa ve ilhak planını ertelese bile, bu çatışmalı coğrafyaya hala ‘dinini yaşamaya’ gelenler sorun. İşin ideolojik boyutuna bir de bağnazlık eklenmiş durumda. Bu konu ile ilgili yasal ve sosyal teşvik politikalarına Bibi ve Gantz’ın ip üstünde cambazlığı yeni bir boyut getirmez. Geri adım da atamazlar.
• Tabii bütün bu sorunlar çözülse bile Suriye ve Lübnan sorunlarının çözülmemesinin de bir dış sorun olarak düşünülmesi gerek. Tabii, bu ülkelere ve Hamas’a İran ve hatta Türkiye müdahalesinin de. Bu bağlamda, Türkiye’nin Hamas’a, İsrail’in Suriye Kürtlerine müdahaleden karşılıklı vazgeçmesi, Filistin-İsrail uzlaşması için önemli.
• Ayrıca Filistin’in coğrafi bölünmüşlüğünün yarattığı sorun büyük. Bu hem İsrail-Filistin ilişkilerine, hem de Gazze-Batı Şeria ilişkilerine sosyal ve siyasi yansımaları ile olumsuz etki yapıyor ve Filistin yönetiminin bütünleşmesi, uzlaşması ve müreffeh bir ortak geleceğin güvence altına alınmasını zorlaştırıyor.
• Filistin’in hep yardımlarla yaşayagelmesi, mali sorumluk alma erkini geliştirmesine engel oluyor. Bu da mutasavver bağımsız Filistin devletinin önündeki bir kurumsallaşma sorunu.

Çıkmamış Candaki Umuda Kapı Aralamak

Evet, Bibi bir sabah kalkıp Ürdün Vadisini ilhak edeceğini açıklıyor, sonra vazgeçip müzakerelere yeniden hazırlanılacağını dünyaya duyuruyor. Belki kurt gibi zeki, tilki gibi kurnaz Bibi, Trump’ın siyasi geleceğini de fiyatlıyor. Filistin tarafı da bu kartı görüyor. Şimdi bu her iki tarafın da Peres’in yaşamının son günlerinde, geride kalanlara bıraktığı son arzusunu hatırlaması ise elbette, İsrail-Filistin barışı için bir umut var. Ama dışardan bakan bir çift göz ile buna inanmakta zorlanıyorum. Yine de Peres’in müzakerelere atfettiği önemin hatırlanması ve başlayabilecek yeni bir sürecin o bakış açısı ile ivmelendirilmesini önemli.