Salvador Dali’nin (1904-1989) Yahudilere karşı tutumu hâlâ tartışılan bir konudur. Hitler’e sempatisi bilinen ve Franco’nun İspanya’sında yaşama kararı veren Dali’nin ilerleyen yıllarda yaptığı Yahudilikle ilgili eserleri ise dikkat çekicidir.
Hadassah Magazine’in, İsrail Devleti’nin yıldönümünü kutlayan Nisan 1968 sayısı, Dali’nin ‘Aliya, İsrail’in Yeniden Doğuşu’ başlıklı yeni çalışmasından heyecanla bahsediyordu:
“Sürrealist usta Salvador Dali’nin 25 cesur, dramatik, ancak hassas çizim, eskiz ve sulu boya tablolarıyla ifade edilen, Yahudi halkının anavatanlarına dönüşünün destansı tarihi, kısa süre sonra İsrail hazinesine eklenecek; dünyanın her yerinden müze ve koleksiyonerler bu eserlerle yakından ilgilenecek. ‘Aliya, İsrail’in Yeniden Doğuşu’ başlıklı resim serisi, sürgünün ilk günlerinden ve kutsal İsrail topraklarına son dönüşlerine kadar yaklaşık 2 bin yıl boyunca diasporadaki Yahudilerin ruhunu yansıtıyor.”
20. yüzyılın en önemli sürrealist ressamı Salvador Dali, Yahudi halkının İsrail topraklarına olan tarihsel bağlantısının resimlerini yaptı. Bu nasıl ortaya çıktı?
Resimler, Shorewood Publishers tarafından 1967’de İsrail Devletinin 20. kuruluş yıldönümü için sipariş edildi. Koleksiyon Yahudi tarihindeki önemli dini, tarihi ve politik anları vurgulayan 25 karma resimden oluşuyor. ‘Aliyah, İsrail’in Yeniden Doğuşu’ adlı dizi, İsrail’in ilk Başbakanı Ben-Gurion’dan özel destek aldı. Shorewood, orijinal seriyi bir New York müzesinde sergiledi. Ancak daha sonra özel koleksiyonculara satıldı. Şimdi büyük çoğunluğunun nerede olduğu bilinmemekte.
Neyse ki, koleksiyonun 250 set baskısı yapıldı. Bunlardan biri 2016’da setten seçmelerin özel bir gösterisini düzenleyen New York sanat simsarı Hillel Philip’e aitti.
Philip koleksiyonun gösterisini düzenlediği zaman “Yahudi tarihi, Yahudilerin 2000 yıllık tüm hayalleri bu resimlerde” demişti. Koleksiyonu görmeye gelen birçok kişi de Dali’nin Yahudilikle bağlantısını şaşkınlıkla karşılamıştı.
Aslında Dali’nin Yahudilikle bir bağlantısı bulunmuyordu; ancak Tevrat, Yahudi halkının tarihi ve İsrail toprakları arasındaki bağlantıyı kavramayı başarmıştı. Her esere, sanatçının o resme atfettiği bir Tevrat ayeti eşlik eder. Konular genel olarak Tevrat’tan çağdaşa kadar değişir. Diğer yandan Dali’nin veya sevgili eşi Gala’nın, anne tarafından belki de Yahudilikle olan bağlantı olasılığı hâlâ tartışma konusudur.
Bazı bilim adamlarına göre Dali, İspanya’da Hitler’le işbirliği yapan diktatör Franco ile olan ilişkisi nedeniyle bir Yahudi karşıtıydı. Ancak belki de 1948’de İsrail’in yeniden doğuşunda, Tevrat’taki kehanetlerin hayata geçtiğini gördüğünde fikrini değiştirdi.
‘Aliyah’ Dali’nin Yahudi temalı tek eseri değil: 1980 yılında Jean-Paul Delcourt birine lisans verdiği ‘Menora’ ve ‘Ağlama Duvarı’ isimli iki heykel de yaptı.
Menora Heykeli ve Dali
1980 yılında yarattığı çok özel hatlara sahip olan ‘Menora’yı Yahudi halkına ithaf eden Dali, heykeli teslim ederken, yanına şöyle bir yazıyı kaleme almıştı:
“Siz Yahudi halkı, seçilmiş olanlar, Avraam’ın, Yitshak’ın ve Yaakov’un çocukları, geleneklerinizi büyük bir sebat ve kararlılıkla devam ettirdiğiniz için, bayramlarınızı ve kutsal görevlerinizi neşe ve mutluluk içinde gerçekleştirdiğiniz için, ben de sizlere Menora’yı ve Ağlama Duvarı heykelini yarattım. Tanrıya ibadet ederken, sarsılmaz imanınızla ve geçmişinizden duyduğunuz şeref duygusuyla, hakikatin zaferinin tadını çıkarırken, ben sizlerin, bu berrak ve neşe dolu ışıkların içinde parlamasını, insanlarınızın övgü almasını diliyorum.”
Menora Yahudi varlığının devamlılığını gösteren en önemli semboldür. Onun hangi emirlerle yapıldığını öğrenebilmek için Tevrat’taki Çıkış 25:31-36 bölümlerini okumak gerekir: “Ve kendinize som altından bir şamdan yapacaksınız.” Günümüzde Menora, İsrail Devleti’nin resmi sembolüdür. Günümüzde Kudüs’teki parlamento binası Knesset’in önünde, dev bir Menora heykeli vardır.
Salvador Dali’nin eseri olan Menora heykeli ise, Uluslararası Ben Gurion Havaalanının giriş kapısının önünde yükselmektedir. Bu menora ‘Menorath Hashalom / Barış menorası’ olarak adlandırılmıştır. Dali’nin Menora’sı, İsrail Devletinin 50. yıl kuruluş yıldönümünün (1998) onuruna havaalanının girişine konulmuştu.
Dali’nin ‘The Wailing Wall / Ağlama Duvarı’ adlı eseri ise İsrail Müzesinde sergilenmektedir. Ayrıca Caesaria’daki Ralli Müzesinde, Salvador Dali’nin birçok heykeli yanı sıra, ünlü akışkan saatlerinin ‘La Persistensia de la memoria / Hafızanın kalıcılığı’ figürlerini yansıtan küçük boyutlu birçok heykeli de sergilenir.
Ralli Müzesi iki bağımsız koleksiyon içerir. Harry Recaneti’nin çağdaş Latin Amerika sanatını sergilemek için kurduğu, kâr amacı gütmeyen beş Ralli Müzesinden ilk ikisinde, Yahudilerin İspanya ve Portekiz’den kovulmasının anısına Engizisyon tarihi ve sanatını, Selanik Yahudi topluluğunun neredeyse imha edildiği Holokost döneminin sanatını içeren koleksiyonlar mevcuttur.
Ralli 1
Ralli 1 müze binası 40 hektarlık bir heykel bahçesi ile çevrili İspanyol sömürge mimarisi tarzında beş sergi salonu ile yaklaşık dokuz bin metrekaredir. Müzenin koleksiyonunda Salvador Dali ve Auguste Rodin heykellerinin yanı sıra Latin Amerika sanatına ait heykel ve resimler bulunmaktadır. Koleksiyonda ayrıca Arman Andre Masson’un eserleri de yer alır. Ralli 1 ayrıca Hellenis, Roma, Bizans, İslam ve Haçlı dönemleri dahil olmak üzere Caesaria ve çevresinde bulunan, kalıcı bir arkeolojik nesneler koleksiyonuna sahiptir. Bu koleksiyon Smithsonian Enstitüsünün yardımıyla oluşturuldu ve 1988 - 1989’da ABD ile Kanada’ya gitti.
Ralli 2
Ralli 2 Müzesi, İspanyol Yahudiliğinin ‘Altın Çağı’na adanmıştır. Binanın kendisi de Endülüs mimarisi üslubunda inşa edilmiştir. Mağribi tarzı bir çeşme, Elhamra Sarayının 12 Aslanlı Çeşmesi, özellikle merkezinde bir avlu (El Patio De Los Leones) ile Elhamra Sarayı içi ve Granada esinlenmeleri mevcuttur. Avluda Yehuda Halevi, Maimonides, Spinoza ve İbn Gabirol’un mermer heykelleri de bulunmaktadır. Kalıcı koleksiyon, Tevrat temalarını tasvir eden 16. yüzyıldan, 18. yüzyıla kadar Avrupalı sanatçıların tablolarını içerir.
