Amerikan Yahudiliği 350 yaşinda

Columbus’un Amerika’yı keşfinin ardından Avrupa, Amerika’ya doğru  göç ve kuşatma hareketine başladı. Bu hareket esnasında Amerika’da Yahudi tarihinin başlangıcı için en önemli temeller 1630 senesine kadar dayanmaktadır. 1630’da Hollandalıların Portekizlilerden Brezilya’nın Pernambuco bölgesini alması ve akabinde Yahudileri bölgeye davet etmesiyle Amerika topraklarındaki Yahudi tarihi başlamaktadır. Ne var ki 1654’te Portekizlilerin Brezilya’yı geri alması sonucu Protestanlar ve Yahudiler bölgeden sürüldüler. Birçok Yahudi Hollanda’ya geri dönerken, bazı Yahudilerse 23 parçalı bir donanmayla New Amsterdam’a göç etti. Yahudiler burada yerleşme hakkını elde ettiler ve 1655 senesinde Amerikan cemaatinin ilk temelini attılar. 1665񮑐 tarihleri arasında New Amsterdam’da kurulan bu cemaat giderek organize bir yapı oluşturdu. 1664’deyse İngilizler New Amsterdam’ı ele geçirdi ve şehre bugünkü adı olan New York’u verdi.
New Amsterdam’a yerleşen ve artık New York cemaati olan Yahudiler, 1730’da New York’un ilk sinagogu olan Shearith İsrael’i kurdular. 1740 senesinde İngilizler Yahudilere kısıtlı bir vatandaşlık hakkı veriyordu. New York’daki cemaat gelişimini sürdürürken, 1750’de Newport ve Güney Carolina’da birer organize cemaat kuruldu. 1755’de New York’da ilk tam gün eğitim veren Yahudi Okulu açıldı. 1760’lılarda Philadelphia ve Montreal’de yeni cemaatler kuruldu. Tarihler 1776 senesini gösterdiğinde ise, Kuzey Amerika’daki İngiliz kolonileri, Amerika Bileşik Devletleri adı altında toplandılar. 1788’e kadar daha birçok eyalet Amerika Bileşik Devletleri bünyesinde toplandı. Bu zaman zarfında Bileşik Devletler bazında olmasa da, eyaletler Yahudilere bütün yasal haklardan yararlanma olanağını sunmaya başladı. 1791’de ülke genelinde dini özgürlük hakkı sağlanırken, 1796’de Dr. Levi Myers yasama organında görev alan ilk Yahudi oldu.
1800’lerin başlarında Philadelphia’da ilk Aşkenaz sinagogu olan Rodeph Shalom kuruldu. 1824’de Güney Carolina ve Charleston’da Amerika’daki ilk reformist Yahudi grupları oluşmaya başladı. 1830’lu senelerde birçok Alman Yahudi, Amerika’ya göç etmeye başladı. 1841’de David Levy Yulee mecliste görev alan  Amerika’nın ilk Yahudi senatörü oldu. 1861񮔙 Sivil Savaş’ta Yahudiler de görev aldı. 1871’de Amerika’nın ilk İbranice gazetesi Hazofeh B'eretz Hahadashah haftalık olarak yayına başladı. 1873’de Amerikan İbrani Birliği (The Union of Amerikan Hebrew Congrecations) kuruldu. Bu birlik ilerleyen senelerde din adamları (Rav) yetiştiren sinagoglar açtı, 1880’de ilk Yahudi nüfus sayımını gerçekleştirdi. Yapılan sayıma göre, Amerika’da Yahudi nüfusu yaklaşık 250.000 kadardı. 1877’ye gelindiğinde New Hampshire Yahudilere karşı siyasal eşitsizlikte bulunan son eyalet konumundaydı.
1881’de Rusya’da Yahudilere yönelik  katliamlardan dolayı, birçok Rusya Yahudisi Amerika’ya göç etmeye başladı. 1888’de Amerika Yahudi Yayınları (The Jewish Publication Society of America) kuruldu. New York’ta antisemitizme karşı birçok yayın basıldı. 1892’de ise Amerikan Yahudi Tarih Birimi çalışmalarına başladı. 1897’de New York’da Avrupa’dakine benzer ilk Yeşiva kuruldu. Amerikan Yahudi Din adamları genel konferansında, Rav İsaac M. Wise, Theodore Herzl’in "Yeni Siyonizm" anlayışını duyurdu. Aynı sene sosyalist görüşlü Jewish Daily Forward gazetesi ilk baskısını gerçekleştirdi.
1900’lere gelindiğinde Rusya’nın Kishinev’deki Yahudi cinayetlerine tepki olarak Amerikan Yahudileri daha sıkı bir cemaat yapısına büründü. 1906’de on iki ciltlik Yahudi Ansiklopedisi (Jewish Encyclopedia) tamamlandı. Harvard Üniversitesi’ndeki Yahudi öğrenciler Menorah Society adı altında kültürel bir kuruluş oluşturdular. Yine aynı sene, başta Doğu Avrupa’dan olmak üzere 153.748 Yahudi Amerika’ya göç etti. 1911’de Amerikan Yahudileri,  Rusya’daki Çarlık rejiminin Amerika pasaportu taşıyan Yahudileri tanımaması üzerine, Rusya ile yapılan sözleşmelerin feshedilmesinde başarılı oldu.
1917’de Amerika I. Dünya Savaşı’na katıldı. Savaşta yaklaşık 200 bin Yahudi görev almıştı. İngiliz hükümeti aynı yıl içinde Balfour Bildirgesi’ni yayınladı. Bu bildirgede Filistin’de Yahudilere toprak tesis edilmesinden söz edilmekteydi. 1918’de Amerika’nın ilk büyük Yahudi kongresi toplandı. Bu kongrede Paris’te yapılacak olan toplantıda Filistin’de Yahudi topraklarının tesis edilmesi ve Doğu Avrupa Yahudilerinin haklarının korunması için yetkililer ikna edildi. 1920’lilerde Amerika’da antisemit bir düşünce yükselmeye başladı. Özellikle 1920񮕗 yıllarında Henry Ford’un yaptığı Yahudi karşıtı çalışmalar dikkat çekmektedir. 1921 ve 1924’te gelen göç dalgasının ardından Amerika Doğu’ya kapılarını kapattı. 1927’de yapılan bir sayımda Amerika’da 9.712 şehirde ve 3.118 cemaatte 4.228.000 Yahudi’nin yaşadığı ve 17.500 kadar Yahudi kuruluşunun var olduğu tespit edildi. 1929’da Sefaradik Yahudi Birliği ve Amerikan Yahudi Araştırma Merkezi kuruldu. 1930’un sonlarına doğru Alman Yahudileri Amerika’ya göç etmeye başladı. 1933’de Almanya’da Nazilerin güç kazanmasıyla, antisemit propaganda artmaya başladı. 1937’de Amerika’da artık 3.728 cemaatte 4.771.000 Yahudi  yaşamaktadır.  II. Dünya Savaşı başladığında, Amerika’ya Polonya Yahudilerinin katliamı ile ilgili ilk haberler gelmekteydi. II.Dünya Savaşı sırasında Amerikan ordusunda 500 bin Yahudi görev almış, birçok Yahudi  general ve amiral gibi yüksek rütbelere ulaşmıştı. 1942’de Almanların gerçekleştirdiği Yahudi soykırımından haberdar olan Amerika, Filistin topraklarında Yahudi yerleşim biriminin kurulmasını  talep etti. 1943’de Amerikan Yahudi Konferansı’nda Filistin’de bir Yahudi yerleşim birimi kurulması önerildi. 1944’de Roosvelt "Savaş Göçmenleri" bürosunu kurdu. Yahudi bilim adamlarının da gelişimine katkıda bulunduğu atom bombasının Japonya’ya atılmasıyla II. Dünya Savaşı sona erdi. 1945񮕰 yıllarında yüz binlerce evsiz insan Amerika’ya kabul edildi, aralarında birçok Yahudi de yer almaktaydı.
29 Ağustos 1947’de Birleşmiş Milletler, Filistin’de bir tarafı Yahudi, diğeri Arap olan iki ayrı bölgeye ayrılmasına karar verdi. 14 Mayıs 1948’de İsrail bağımsızlığını ilan etti. ABD Hükümeti bu yeni devletin varlığını tanıdı. İngilizler’in Filistin’den çekilmesinin ardından, kısa bir süre sonra Arap orduları İsrail’e saldırdı. 1952’de Almanya, Holokost’tan kurtulanlara tazminat olarak 822 milyon dolar ödemeyi kabul etti. 1956’da Arapların tetiklemesi sonucu İsrail, Fransız ve İngiliz kuvvetlerle birlikte Mısır topraklarını kuşattı; fakat Amerika ve Sovyet Rusya’nın baskısıyla geri çekildi. 1967’de  İsrail, Araplara karşı Altı Gün Savaşı’nı kazandı.
ABD’de 20. yüzyılın son çeyreğinde de  kültürel, eğitsel ve teolojik alanda Yahudi atılımları devam etti. Birçok okul ve dini kurum açıldı. 1985񮖖 yılları arasında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin dağılmasıyla, birçok Yahudi Amerika’ya göç etti. 1993’te Amerika’da Holokost Anma Müzesi kuruldu.
2000’li senelere gelindiğinde, 2001’deki terörist saldırılarının ardından Amerika’daki Yahudi cemaatleri güvenlik önlemlerini ve vatanseverlik duygularını pekiştirdiler. 2001 senesinde yapılan nüfus sayımında ABD’de yaşayan toplam Yahudi nüfusu  6.155.000 olarak belirlendi. Yahudi nüfusunun en yoğun olduğu barındıran yerleşimler New York (%8,7), New Jersey (%5,7) ve Columbia bölgesidir (%4,5). 1655’te, New York’ta temeli atılan Amerikan Yahudiliği, bugünlerde 350. yaşını coşkuyla kutlamakta.

Kaynaklar:
www.350th.org
www.jta.org
www.jewishvirtuallibrary.org