Gökyüzünden soframiza sunulan kutsal ekmek: Challah (Hala)

Yahudilikte ekmeğin yeri ve önemi kuşkusuz tartışılmaz bir olgudur; yanında ekmek olmayan gıda yemek olarak bile kabul edilmez. Dinimizde ekmeği kutsallığının kökleri Tevrat’a dayanmaktadır.
İsrailoğulları, Mısır’dan çıkıştan sonra çölde geçirdikleri süre boyunca Manna’yı Cumartesi günleri hariç her sabah yerde buldular.  Şabat’tan bir gün önce ise iki porsiyon bırakılıyordu. Cuma akşamları iki somun ekmeğin üzerine okunan dua Mısır’dan çıkıştıktan sonra İsrail oğullarına Cuma akşamları dağıtılan iki somununu sembolize eder. İşte bu önemli olayı hatırlamak ve Şabat’ı kutsamak adına evin hanımına verilen en büyük üç görevinden birisi Şabat için iki somun ekmek pişirmektir. Diğer iki görevi ise her Şabat akşamı için iki mum yakmak ve ailenin saflığını korumaktır.
Şabat akşamı ekmekler masada dekoratif beyaz bir örtünün altında durur. Bu örtü Mısır’dan çıkıştan sonra her sabah cennetten düşen “manna” üzerindeki çiği sembolize eder. Challah’nın örtünmesinin sembolik anlamı dışında bir başka nedeni daha vardır. Gün içinde ekmek şaraptan önce kutsanır. Fakat Şabat günü önce Kiduş duası okunduğu için önce şarap ve Cuma akşamı kutsanır. Ekmeğe saygısızlık etmemek için ekmeğin üstü örtülür. Üçüncü Şabat öğününde Kiduş söylenmediği için çoğu cemaat ekmeğin üstünü örtmez. 

Challah ekmeğinin
tarihçesi
Judaica Ansiklopedisine göre, Challah ekmeği etimolojik olarak iki kelimeye dayanmaktadır. İlk varsayım delikli yuvarlak ekmeğin İbranicede kof ve delikli anlamına gelen gelen “hll” kökünden türediğidir. İkinci varsayım ise ekmeğin kutsal kullanım amacına yönelik olarak akkat dilinde saflık anlamına gelen “ellu” kelimesine dayandığıdır. Fakat yeni kanıtlara göre, challah kelimesi İbranice’de de somun anlamına gelen kikkar kelimesinden paralel olarak türetilmiştir. Diğer bir kaynağa göre ise Challah’ın kelime anlamı İbranice'deki porsiyon kelimesinden gelmektedir.
Dinimizde İsrail topraklarında yetişen 5 farklı tahıldan üretilen ekmeklerin kutsanması gerekir. Bunlar buğday, kızıl buğday, arpa, çavdar, yulaftır. Tevrat zamanında ekmek sadece buğday ve arpadan yapılıyordu.
Tevrat’taki “Nesiller boyunca ilk hamurundan bir parçasını Tanrı’ya hediye edeceksin” emirine göre, Yahudiler hamurlarını 24 parçaya ayırmak ve bir parçasının Cuma akşamı Kohen’lere vermek zorundaydılar.  Tevrat’a göre ekmeğin bir parçasını ayırma zorunluluğu sadece İsrail toprakları üzerinde zorunluydu. Fakat hahamlar bunun hatırlanmasının önemli olduklarını düşündükleri için İsrail dışındakilerin de bu kurallara uyulması zorunlu hale getirdiler
Challah ekmeği tapınak rahiplerinin 24 ayrıcalıklarından birisiydi. Sürekli ruhani işlerle meşgul olması gerekli rahiplerin bedenen yorucu işlerle uğraşmaması gerekiyordu (Sefer ha-Hinmukh, no:385 ) Bu nedenle rahipler bu saf ekmeleri ayin sırasında yemekle yükümlüydüler. Daha sonra, tapınak zamanında hahamlar, zeytin büyüklüğündeki ayrılan parçanın yakılması gerektiğini emrettiler.  Bugün bile hala Yahudi fırıncılar ve ev kadınları ne tür ekmek olursa olsun bir parçasını koparıp fırında yakarlar ve bu sırada duasını okurlar.
Günümüzde artık Challah daha çok Şabat ve bayram ekmeği olarak bilinmektedir.

Challah isminin ilk kez
kullanılması
Challah ismi ilk kez bu ekmek için Ortaçağ’da Güney Almanya’da kullanıldı ve Şabat’ta uyarlandı. Tarihçi John Cooper’a göre bu ekmek ilk defa 15. yüzyılda ortaya çıktı ve Yahudi ev kadınlarının komşularının Pazar ekmeğini kopyaladılar. Bu ekmek önceleri bu kadar tatlı değildi ve yumurta içermiyordu fakat ekmeğin üstüne yumurta sürülüyordu. Alman Yahudileri adına  “Breches” veya “datsher” diyorlardı. Bu iki ismin ekmeğin kesiminde kullanılan bıçaklara ortak bir isim olduğu düşünülüyor. “ Zenginleştiren Tanrı’yı kutsayın” cümlesine atıf yapan ‘berches’ kutsama anlamına gelen birkat ve ‘datcher’ ise zenginleştiren anlamına gelen taashiyr kelimesinden geliyordu ve bugün hala bu ismi kullanan Yahudiler vardır.  Önceleri Almanya ve Avusturya’da rituel olan bu ekmek daha sonra Polonya, Doğu Avrupa, Rusya ve Yahudilerinin göç ettiği yerlerde yenilmeye başlandı.  İlk defa Polonya’da bu ekmek için challah ismi kullanılmaya başlandı. Polonya Yahudileri bu ismi büyük ihtimalle 15. yüzyılın sonunda yazılan Leket Yosher adlı Avusturya kaynaklı bir kitaptan uyarladılar. Litvanya’da da Cuma akşamı ekmeğine Challah deniyordu.
15. Yüzyılda, ev kadınları tarafından Perşembe günü hamuru hazırlanan ve bütün gece mayalanan ekmek Cuma sabahı erkenden pişirilmekte ve bütün haftanın ekmekleri bir kerede pişirilerek gaz tasarrufu sağlanmaktaydı.
Bayramlarda yapılan ekmeğe “kikte” deniyordu. Ancak 18. yüzyılın sonunda ekmeğe tatlanması için şeker eklenmeye başlandı.
Yahudilerin ekmeği Tevrat zamanından bu yana çok az değişti. Büyük ihtimalle ilk ekmekler düz, çabuk pişirilmiş ve sadece un, tuz, mayadan oluşuyordu. Belki de çok kısa bir süre önce İsrail ve Amerika Birleşik Devletleri’ne yerleşen göçmenler Cuma akşamı pitasını Aşkenaz’ları Challah ile değiştirdiler. Bugün, ABD’nin aksine İsrail’de Challah daha düz ve daha az tatlıdır. ABD’de 1900 başlarında Polonya’dan göç eden Yahudilerin etkisi altında ticari Challah ekmeklerinin kek kadar tatlı olması istenir.

Challah ekmeğinin şekilleri ve taşıdıkları semboller
Challah farklı boyutlarda ve farklı şekillerde olabilir, hepsinin de farklı bir anlamı vardır. Üç örgü gerçeği, barışı ve adaleti sembolize eder. 
16. yüzyılda büyük mistik bir kent olan İsrail’in kuzeyindeki Sefat’ta, Haham İsaac Luria evinde Şabat günü sembolik olarak 12 ekmek koymaya başladı. Yeşiva Üniversitesi’nden Alan Brill’e göre, 12 sayısının birçok sembolik sebebi olabilir. Bir anlamı Kabalistlerin Sefirot veya ilahi ışık saçma olarak tanımladıkları Tanrı’nın altı kere görünmesine bir gönderme olabilir. Çünkü bu altı görünme arasında on iki bağlantı olduğuna inanılmaktadır. 12 sayısı ayrıca 12 kabileyi tanımlıyor olabilir. Son olarak Bet-a Mikdaş dört taraflı olarak tarif edilmektedir. Her bir tarafın üç bölmesi vardır. Bu da 12 kabileyi simgeler.
Haham Luria ve onun takipçileri, 12 ekmek için pitayı kullandılar. Sefaradlar onu takip ettiler. Örneğin Mexico City’de yaşayan Bela Roshendal her Cuma akşamı masasına 12 pita koymayı sürdürüyor. Sefat’ta başlayan bu gelenek tüm diasporaya yayıldı. Aşkenazlar bunu Avrupai tip ekmeğe uyarladılar. Hamurlar 6 parçalı iki yığın şeklinde ayrıldı. İki adet 6 örgülü ekmek elde ettiler. Bazı fırıncılar 6 örgülü ekmek yerine 6 horgücü olan ekmek yapmayı tercih ettiler. Rus ve Bukaran Yahudileri Challah’yı kesmek yerine 12 yuvarlak veya 12 gül şekilde küçük ekmeklerden oluşan tek bir ekmek şeklinde pişiriyorlardı. Challah ister iki tane, ister 12 tane olsun, muhakkak sofrada üstü örtülür.
Roş Aşana Bayramı’da yapılan yuvarlak Challah, devamlılığı simgeler ve “ başlangıcın ve sonun olmadığı” anlatır. Yuvarlak Challah üzerine konan yüzük şekli ise iyi bir yıl dileklerini simgeler. Judaica Ansiklopedisi merdiven ve el şeklini Tevrat’ın Tanrı tarafından İsrailloğullarına verildiği gün olan Şavuot Bayramı’na özgü olduğunu vurgulamaktadır. Bu yoruma göre merdiven Tevrat’ın cennetten Sina Dağı’na inişini sembolize etmektedir. Ayrıca İbranice’de merdiven ve Sina aynı matematiksel değere sahiptir.  Merdiven bize büyük yükseklikleri aşmamız gerektiğini hatırlatır. Ukrayna Volhynia’da görülen el şekli Sukot Bayramı ile ilişkilendirilmektedir.  Çardak Bayramı olan Sukot, Mısır esareti kurtuluşundan sonra çöllerde açıkta yaşayan İsrailoğullarını anımsamak için kutlanır ve bayram 8 gün sürer. Esas olarak insanlar 7 gün boyunca Suka’da yemeli, içmeli ve uyumalıdır. Sukot’un yedinci günü af günü olan Yom Kipur’dan sonra Tanrı’nın yargısı yazılı hükmünü verdiği gündür. El de onu almak için uzanır. El şekli aynı zamanda duaların kabulü için uzanan el, iyi bir yıl başlama dileklerini simgeler.
Ukranya’da  diğer bir gelenek ise Challah ekmeğine verilen kuş şeklidir. Kuş şekli Tevrat’taki İsaiah 31:5 cümlesini sembolize etmektedir: “Kuşlar nasıl kanat gererlerse, orduları rabbi Yeruşalaymi öyle koruyacak onu koruyacak ve azat edecek, geçecek ve kurtaracak”   
Ukranya’daki diğer bir geleneğe göre Hamursuz Bayramı’nın ardından yapılan ilk Challah ekmeğinin üzerine anahtar şekli verilir. El şekli dualarımızın kabulü için cennetin kaplarının açılması arzusunu simgeler. (imj.org) Haham Yuhuda Prero tarafından bu gelenek şu şekilde anlatılmaktadır: “Önemli bayramlarında Tanrı’dan dualarımız için cennetin kapısını açmasını isteriz. Pesah’tan sonra Tanrı Yahudilerden Pesah’tan sonraki Jashua günü tüm İsrailoğullarına yiyecek kapıların açtığı günü hatırlatmasını ister. Challah üzerine anahtar şekli vererek, yiyecek kapılarını açmak için gerekli anahtara sahip oluruz. Kapılar tıpkı vaat edilmiş topraklarda kutlanan ilk Pesah gibi kilitsiz olmalıdır.”
“Mana kişniş tohumu gibi beyaz ve lezzetli ballı yufka gibiydi” (Çıkış 16:31) cümlesindeki kişniş tohumunu hatırlamak için Challah çoğu zaman haşhaş veya susam ile süslenir. Fas Yahudileri ekmeklerini daha çok anasonla tatlandırmayı tercih ederken, Avrupalılar üzüm ve bal kullanırlar.

Roş Aşana ve Kipur  için
Challah (Hala) tarifi

Roş Aşana günü yapılan ekmek sonsuzluğun sembolize etmek için yuvarlak yapılır. Ekmeği tatlandırmak adına şeker yerine bal da kullanılabilir.

Malzeme
500 g  un
50 g yağ
50 g şeker ve 50 ml bal
2 adet yumurta
12,5 g tuz
1 poşet hazır kuru maya veya 25 g yaş maya
200 ml su

Öncelikle tüm malzemeler iyice yoğrulur.  Hamur kıvama geldikten sonra 5 dakika üstü örtülü bir şekilde hamur dinlendirilir. Hamur daha sonra iki parçaya ayrılır. 10 dakika daha örtülü olarak dinlendirilir. Daha sonra şekil verme safhasına geçilir. Hamur bir ucu ince bir ucu kalın olacak şekilde şerit halinde yuvarlanır. Kalın ucundan başlamak üzere hamur spiral şeklinde sarılır. İnce uç resimdeki gibi hamura birleştirilir. Hamur iki katına çıkması için üstü örtülü olarak 50ᇐ dakika dinlendirilir. İsteye bağlı olarak ekmeğin üzerine yumurta sarısı sürülür. Haşhaş veya susamla süslenir.  170 C’de  daha önceden ısıtılmış fırında 30ᆷ dakika pişirilir.