Diaspora Yahudileri / İSLAM ÜLKELERİ (6) Magribi İspanya

Moşe ben Maymon (Maymonides)
Moşe ben- Maymon, Kurtubalı seçkin bir ailenin oğluydu. İlk eğitimini babasından aldı. Bakış açısının derinliği ve ilgi alanlarının genişliği ile küçük yaşta öğretmenlerini etkiledi. Ama daha 13 yaşına basmadan savaşlar ve kıyımlarla yaşamı alt üst oldu.
Emeviler, Endülüs’te yaşayan herkese eksiksiz dinsel özgürlük tanımıştı. Ama bir süredir Akdeniz’de İslam topraklarını kasıp kavuran Berberi Birliği Almohadların (muvahhidler) 1148’de Kurtuba’yı ele geçirmesinden sonra kentteki Yahudi cemaati İslami benimsemek ya da kenti terketmek seçenekleriyle karşı karşıya kaldı. Başkaları gibi Maymon ailesi de evde gizlice Yahudi ibadetini sürdürürken, dışarda olabildiğince İslamı benimsemiş gibi göründü. Ailesinin 11 yıl daha kaldığı Kurtuba’da Ben Maymon, döneminin gözde bilim dallarının yanı sıra din eğitimini de sürdürdü.
Ama Kurtuba’da ikili yaşamı sürdürmez duruma gelen Maymonlar, 1159’da Fas’ın Fez kentine yerleşmek üzere oradan ayrıldılar.
Fez’in de Muvahhid egemenliğinde olmasına karşın, Maymonlar kentin yabancısı oldukları için inançlarını daha kolay gizleyebileceklerini umuyorlardı. Ben Maymon Fez’de kaldığı sürede haham metinleri ve Yunan felsefesi üzerinde bilgisini derinleştirdi, ayrıca hekimlik öğrendi. Ama 1165’te Ben Maymon’un öğretmenlerinden Rabbi Yehuda bin Şoşan Yahudi ibadetini sürdürdüğü için tutuklanarak idam edildi. Yaklaşan tehlike açısından, Maymon ailesi bu kez Filistin’e göç ettiyse de orada geçim olanağı bulamayınca birkaç ay sonra Mısır’a, Kahire yakınındaki Fustat’a yerleşti. Burada Yahudiler özgürce ibadet edebiliyordu, ama daha önce İslamı benimsemiş bir Yahudinin yeniden eski dinine dönmesinin cezası ölümdü. Ben Maymon da bir ara İslam’dan dönmekle suçlandıysa da, hiçbir zaman gerçekten Müslüman olmadığını kanıtlayarak cezadan kurtulmayı başardı.
Mısır’da baskılardan kurtulmakla birlikte bu kez kişisel sorunlarla karşılaştı. Mısır’a yerleştikten kısa süre sonra babası öldü. Varlıklı bir mücevher tüccarı olan ve Moşe ben Maymon’a da yardım eden kardeşi David bir deniz kazasında öldü, ailenin tüm serveti de kazada yok oldu. Tek başına ailenin geçimini kazanmak zorunda kalan ben- Maymon, o dönemde hahamlara ücret ödenmediği için hekimliğe başladı. Hekim olarak hızla ün kazandı. Salahaddin Eyyubi ile oğlu el- Efdal’in saray hekimi oldu. Ayrıca saray dışında da hekimliği sürdürdü, devlet hastanesinde hekim arkadaşlarına konferanslar verdi. Bu arada Yahudi cemaatinin önderi durumuna geldi.
Genç yaşta evlenen ben Maymon’un oğlu Abraham da Yahudi bilginleri arasında seçkin bir yer kazandı.

Yapıtları
Ben- Maymon’un 16 yaşından önce Arapça kaleme aldığı ilk yapıtı “Mantık Terminolojisi Üzerine İnceleme” mantık ve metafizikle kullanılan çeşitli teknik terimleri konu alan bir incelemeydi. İlk yapıtları arasında, yine başlangıçta Arapça yazdığı “Takvim Üzerine Deneme” yer alıyordu.
Ben Maymon’un ilk büyük yapıtı 23 yaşında yazmaya başladığı Arapça Mişna (Yahudi Sözlü Şeriat Derlemesi) yorumu adlı kitaptı. Arkeoloji, fen ve ilahiyat bilgisine sık sık başvurarak tek tek sözcük ve cümleleri açıkladığı yapıtın belki de en çarpıcı yönü Mişna’da değinilen genel felsefi sorunlarla ilgili bir dini sunuştu. Bu denemelerden birinde, Yahudiliğin öğretileri on üç iman Maddesi (13 Emunot) adlı amentü belgesinde özetleniyordu.
Ben Maymon, Mişna yorumunu 33 yaşında tamamladıktan sonra giriştiği Yahudi Şeriat Derlemesi üzerine 10 yıl çalıştı. Mişne Tora (Tevrat’a Yeniden Bakış) adlı bu başyapıtı duru bir İbranice’yle kaleme  alınmıştı ve bütün Yahudi şeriatı ile öğretisini büyük bir başarıyla sistemleşiyordu. Düşünür, Yahudi şeriatı üzerine görece kadar kapsamlı iki kitap daha yazdı. Bunlardan, ortalama düzeydeki okura seslenen şeriat özeti (Kurallar Kitabı), özgün metni Arapça, Kudüs Talmud’undaki yasaları özetleyen (Kudüs Yasaları) eserini ise İbranice kaleme almıştı.
Ben Maymon bundan sonraki büyük yapıtına 1176’da başladı ve 15 yılda tamamladı “Şaşırmışların Kılavuzu” adlı bu yapıt Yahudiliğe daha akılcı bir felsefe kazandırmayı amaçlıyordu. Bilim, felsefe ve din arasındaki yakınlaşmaya büyük katkıda bulunan kitabın özgün Arapça metnini yazar, çok sevdiği öğrencisi Yehosef İbn Aknin’e göndermişti. Kitap ben Maymon hayattayken İbranice’ye, daha sonra Latince ile birçok Avrupa diline çevrildi.
Ben Maymon ayrıca Yahudi cemaatinin güncel sorunlarıyla ilgili çok sayıda metin kaleme aldı. Öte yandan araştırmacılar, öğrenciler ve cemaat önderleriyle yoğun bir haberleşme içinde oldu. Küçük yapıtları arasında en önemlileri “Yemen’e Mektup”, “Dinden Dönme Üzerine Mektup” ve astroloji üzerine “Marsilya Cemaatine Mektup”dur. Tıpla ilgili yapıtlarından, halk için yazdığı sağlık kılavuzunu Sultan el- Efdal’a hediye etti.
Maymonides’in İsrail’de Tiberya’daki mezarı günümüzde de dinsel bir ziyaret yeridir. Onun ileri görüşleri hem yaşamı boyunca, hem de ölümünden sonra çeşitli tepkiler uyandırdı. 1233’de Fransa’da tutucu Montpellier hahamı Solomon “Şaşırmışların Kılavuzu”nun yakılması için harekete geçti. Ama sonunda ben- Maymon hem Yahudi filozofların en büyüğü, hem de geleneksel Yahudi inancının temellerinden biri olarak kabul edildi. On üç İman Maddesi de geleneksel Yahudi ibadetinin temel metinleri arasına girdi.
Latinceye çevrilen felsefe yapıtı ortaçağın büyük skolasitik yazarlarını etkiledi. Spinoza ve Leibniz gibi düşünürler bazı görüşlerini ben- Maymon’un yapıtlarından esinlenerek geliştirdiler. Ben Maymon’un tıp yazıları tıp tarihinin önemli bir bölümünü oluşturdu.

devam edecek…