Diaspora Yahudileri

İSLAM ÜLKELERİ (8) Türk Topraklarında
Selçuklu Dönemi

Bizans İmparatorluğu’na Doğu yönünden ilk darbeleri, Orta Asya’dan Batı’ya doğru ilerleyen ve sonradan Anadolu Selçukluları adını alan Türk boyları vurmuştur.
XI. yüzyıldan itibaren de, Anadolu’da Antik zamanlardan beri mevcut olan Yahudi cemaatleri Türk Yönetimi’ne geçmişlerdir.
Selçuklular, Oğuz hanedanının, Üç Ok (veya Uç Ok) kolundan Dakak Bey’in oğlu adına anılan bir Türk boyu ve hanedanıdır. Bu hanedan da 3 kola ayrılır: İran Selçukluları, Kirman Selçukluları ve Anadolu Selçukları. Sırasıyla Tuğrul, Alparslan ve Melikşah dönemlerinde Selçuklular nispeten düzenli, dengeli ve özgürlükçü bir yönetim kurdular; bu nedenle, Bizans zulmünden kaçmaya hazır olan, gruplar ve şüphesiz Anadolu Yahudileri de bu tarihsel alternatifi kullanarak, Türklerin kontrolüne giren topraklara kaydılar.
Selçuklular da, bir vergi karşılığı, idarelerine giren azınlıklara din ve vicdan özgürlüğü tanıdılar.
XI. yüzyıl boyunca (özellikle 2. yarısında), Ön Asya ve Anadolu’da Selçuklularla Bizansılar arasında savaşlar devam etti. Bunun dışında çeşitli Türk boyları da birbirleriyle mücadele ettiler. Anadolu Selçukluları arasında merkezi otorite, ancak ertesi yüzyılın ortalarında 2. Kılıç Arslan, zamanında yeniden tesis edilebildi. Ne var ki, epeyi yaşlandıktan sonra 2. Kılıç Arslan İmparatorluğu 11 oğlu arasında böldü ve iç kavgalara kapı açtı. Otorite yeniden, oğullarından Rüknettin Süleyman tarafından kuruldu. Bundan sonra Gıyasettin Keyhüsrev, İzzettin Keykavus ve Alaettin Keykubat zamanlarında (1204’ten 1220’lere) Anadolu Selçuklu Devleti genişledi ve güçlendi. 2. Gıyaseddin Keykavus zamanında İmparatorluk Cengiz Han’in öncü kuvvetlerinden İlhanlıların etkisiyle zayıfladı ve parçalandı. Bundan, Anadolu Türk Beylikleri doğdu.
Anadolu Türk Beyliklerinde Yahudi yaşamı, hakkında elimizdeki bilgi fazla değildir. Bu dönemde Yahudiler, muhtemelen, Bizans zulmüyle, Türklerin yumuşak siyaseti arasında bir geçiş dönemi yaşamışlar ve eylemsiz bir yaşam sürdürmüşlerdir. Zaten Selçuklular belirli bir uygarlık geliştirmemiş olduklarından, buradaki Yahudiler muhtemelen kendi kültürel stoklarıyla yaşamaya devam etmişlerdir. Galante’ye göre, Karaman Beyliği’nin merkezi Konya’da I. yüzyıldan beri organize bir cemaat mevcuttu. Karaman Beylerinden birinin doktoru da Yahudiydi. Germiyanoğulları’nın başkenti Ankara’da Yahudi varlığı milattan önceye kadar uzanır. Hamitoğulları’nın sınırları içinde bulunan Antalya’da da eski bir Yahudi cemaati mevcuttu. 1453’te İstanbul alındıktan sonra bu kentten bir grup Yahudi, yeni başkente gelerek yerleşmiş ve burada cemaatlerinin adına bir sinagog kurmuşlardır.
Ege bölgesinde Yahudi varlığı, elbette çok eskidir. Selçuklu döneminde de burada Yahudi yaşamış olduğunu belirten deliller vardır. Galante bazı folklorik bilgiyle bu noktayı vurgulamaya çalışırken, Menteşe Beyliği’nin Milas Kenti’nde Ortaçağ’a ait bir mezartaşı bulunduğundan söz eder. Taşın üzerindeki İbranice metin şöyledir: “Şmuel Bahar Yitzhak 1356” Gene aynı araştırmacıya göre, Gümüşlü’de bulunan Çıfıt Kalesi burada Selçuklu döneminde Yahudi yaşadığına delildir. Aynı yerde, üzerinde İbranice yazılar bulunan bir mezar taşı bulunmuştur.
Çandaroğulları’nın hakim oldukları Samsun, Sinop ve çevresinde de Yahudiler yaşamışlardır. İstanbul alındıktan sonra Sinoplu Yahudilerden de bir grup buraya yerleşerek adlarına bir sinagog kurmuşlardır. Aydınoğulları’nın Tire kasabasından gelen Yahudiler de, İstanbul’da, Antalya ve Sinoplu dindaşlarının örneğini izlemişlerdir.
Selçuklu döneminde Anadolu’da Yahudi yaşamı hakkında bilinenlerin kısa bir özeti yukarıda verilmiştir. 1328 tarihli bir belgenin altında bulunan Yehuda Anatoli imzası fazla aydınlatıcı değildir. Anadolu Eliyahu Çelebi ha Koen adlı şair, muhtemelen XV. yüzyılda yaşamıştır. Mora asıllı Şlomo Ben Eliyau Efes’e yerleşmiş ve İstanbul’un alınmasından önce burada yaşamıştır. Rabi Şlomo dilbilgisiyle ilgilenmiş, şiir yazmış ve astronomi alanında çalışmalar yapmıştır.

devam edecek...