Amerikan Yahudileri’ni ne kadar tanıyoruz?

Dünyada sayısı yaklaşık 14 milyon olan Yahudiler, birçok ülkede oluşturdukları güçlü lobiler ile dünya ekonomisinde de etkin rol almaktalar. Özellikle, dünya ekonomisinin belirleyicisi olarak nitelendirilen Amerika’da ülke nüfusunun %3.4’ünü Yahudiler oluşturuyor. Ülke nüfusunun %84’ü Yahudilerden oluşan İsrail, Yahudilerin en yoğun yaşadığı ilk ülkeyken, ikinci yoğun nüfusu da ABD oluşturuyor. Buradaki Yahudi hayatlarını, hala yaşamakta olan Yahudi dini eğilimlerini değerlendirerek Amerikalı Yahudilerin tarihlerini ve tercihlerini belirleyen etkenleri görebiliriz. Yaşam tarzları hakkında fikir sahibi olmak için tüketim anlayışlarına göz atarak bir takım meraklarımızı da giderebiliriz.

Farklı Yahudilik kesimlerinin, ABD’deki tarihi ve günümüze yansımaları

Günümüzde hala yaşamakta olan dört farklı Yahudi eğilimi bulunmakta. Bunlar; Muhafazakar Yahudilik, Ortodoks Yahudilik, Reformist Yahudilik ve Yeniden Yapılanmacılar da denilen ‘Reconstuctionistler’den oluşuyor.

• Muhafazakar Yahudilik, 19.yüzyılın ortalarında Alman Yahudileri arasında ortaya çıktı. Temsilcileri Isaac Bermays ve Zacharia Franklen’den sonraki dönemlerde Amerika’da da sempatizan buldu ve laikliğe karşı olup geleneklerine bağlı kalma taraftarı oldu. Amerika’nın Ohio şehrinde gelenekçi Yahudiler 1887 yılında “Yahudi Teoloji Fakültesi’ni”(Jewish Theological Seminary) kurdular.

• Ortodoks Yahudilik, hala mensubu en fazla  bir dini kesim olup, Kudüs’teki Mabed’in yıkılışından günümüze kadar gelen resmi Yahudi inanç ve geleneklerini temsil eder. Bu inanç çoğunlukla İsrail’de hakim. Muhafazakarların felsefesi, Ortodoks kanunun yorumlanmasına ve uygulanmasına radikal anlamda karşı çıkıyor.

• Reformist Yahudilik, Yahudilik ile çağdaş modern anlayışı birleştirmeyi amaç edinir. Buna bağlı olarak Yahudiler hem geleneklerine bağlı hem de modern çağı takip ederek yaşayabilirler. Avrupa’daki Yahudilerce tanınmış bir filozof olan Moses Mendelshon’un XVIII.yüzyılda başlattığı bir harekettir. Almanya’daki Yahudilerin dini uygulamaların, genel kültür için engel teşkil ettiği görüşünde olmaları bu inancın başlamasına sebep gösterilebilir. Din ile dünya işlerini birbirinden ayırma fikri ve amacı ilk defa bu mezhepten geldi. Mezhep ayrıca kadın-erkek ayırımına da son vermiştir. Amerika’daki Yahudilerin bazılarında dinde modernleşme görülmekte. 1880’lerde Amerika’da 200 civarı sinagog vardı ve bunların çoğu Amerika’ya gelen Reformistlerden dolayı Reform sinagoglarıydı. Almanya’dan gelen Yahudiler göçleriyle reform hareketlerini Amerika’ya taşımış oldular.Amerika’da Yahudilerin en yoğun yaşadığı New York şehrinde Alman Yahudileri dünyanın en büyük Reformist sinagogunu kurdu.

• Yeniden Yapılanmacılar,  Haham Mordehay Keptan’ın kurduğu bu dini yaklaşımın bireyleri daha öncesinde muhafazakar Yahudiliğin içinde yer almışlardı. Zaman içerisinde Keptan’ın duruşu, diğer kesimleri etkiledi. Tıpkı Reformistler gibi, sinagoglarda kadın-erkeklerin yan yana ibadet etmesi uygun görülür hatta Yeni Yapılanmacılar’da kadınlar da haham olabilir. ABD’nin Ohio kentinde 1972 yılında ilk kadın haham olarak Sally J.Priesand seçildi. Özellikle Kuzey Amerika’da bu kesimden Yahudilerin sayısı oldukça fazla…

Kaşer gıda tüketimindeki çoğunluk şaşırtıcı!

ABD’deki Yahudi nüfus sayısı bu kadar yüksek olunca yaşam tarzları ile tüketim alanları da dini yaklaşım tercihleri kadar merak uyandırıyor. En basit ölçümün yapılabildiği gıda tüketimine bakıldığında ortaya çıkan veriler epey ilgi çekici olabiliyor.

Yaklaşık sayısı 6 milyondan oluşan Yahudi topluluğunun yaşadığı Amerika, kaşer gıda pazarı bakımından önden gelen bir ülkedir. Yerli kaşer endüstrisi 86 bin’den fazla kaşer sertifikalı ürün geliştirdi. Mintel pazar araştırma raporunda belirtilen verilere göre, taze ve işlenmiş gıdaları içeren toplam kaşer gıda pazarı 100 milyar Doları geçiyor. Araştırmalardan anlaşılan ise, tüketicilerin bu ürünleri kaşer gıda olduğu için değil de kalite ve hijyen açısından güven teşkil ettiğinden dolayı alıyorlar. Amerika’daki gıda pazarında, kaşer ürünleri toplam perakende ürünlerinin yüzde 40’ını oluşturuyor ve sadece yüzde 44’ü Yahudiler tarafından tüketiliyor. Yüzde 16’sı Müslüman tüketiciler ve kalan yüzde 40’ı ise vejetaryenler, doğal ve daha sağlıklı beslenmek isteyen gruplar tarafından tüketiliyor.

Görülen o ki, kaşer gıda tüketiminin neredeyse yarısı, sağlıklı içerikler ile güvenli ortamda hazırlandığı inancıyla Yahudi olmayan Amerikalılar tarafından alınıyor.

New York zenginleri arasındaydılar, bugün dünyada sayılı oldular!

ABD’deki Yahudilerin  çoğu, New York eyaletinde toplandığı için buranın hareketli ekonomisinde de her zaman gerek bireysel olarak gerek te lobi anlayışlarıyla güçlü ve aktif rol oynadılar. New York tarihine baktığımızda, bugün çok ünlü ve başarılı nitelendirdiğimiz şirketlerin kurucularının da orada olduklarını görüyoruz.

1881 ile 1914 yılları arasında, her yıl 50 bin kadar Yahudi Doğu Avrupa’dan ayrılmaya başladı. XIX. yüzyılın başlarında Amerika’da yalnızca 6 bin Yahudi vardı. 1830’lar Alman Yahudilerinin gelmeye başlamasıyla, 1850’de sayıları 17 bin’i bulan Yahudiler, 1880 yılında 270 bin kişilik bir nüfus oluşturdular. Bu Yahudilerin çoğunu oluşturan 180 bin kişi doğudaki New York bölgesine yerleşti. Kısa zamanda bu sayı 1.8 milyona çıktı. New York Şehrindeki Yahudi mahallesi Manhattan’ın Doğu Yakası oldu. Daha sonra maddi güçlerini arttıranlar Yukarı Doğu Yakasına (Upper East Side) taşınmaya başladılar. Zengin olanlar arasında sayılabilecek olanlar; yatırım bankası Goldman Sachs Co’nun kurucusu olan Marcus Goldman, Bloomingdale mağazalarının kurucusu Charles Bloomingdale, finans piyasalarının öncüsü Lehman Brothers’ın kurucuları Henry, Emanuel ve Mayer Lehman, Loev and Co bankacılık şirketinin kurucuları Abraham Kuhn ve Solomon Loev.

Antisemitizmin etkileri

1900’lerde Manhattan’a gelen Yahudilerin asıl korkuları antisemitizmdi. Amerika’daki dini hoşgörüye rağmen antisemitizm burada da sosyal anlamda görülüyordu. 1843 yılında Genç Adamlar Topluluğu “Old Fellows Lodge/ Eski Dostlar Locası’na” başvurdular fakat Yahudi oldukları için reddedildiler. Topluluk daha sonra kendi kulüplerini kurdular. Ünlü banker Joseph Seligman da 1870’te New York’ta varlıklı kişilerin kaldığı bir otelde kalmak ister fakat ünlü ve zengin olmasına rağmen Yahudi olduğu için bu arzusu gerçekleşemez. 1906 yılında Theodore Roosewelt A.B. Bakanlar Kurulunda ticaret ve çalışma sekreteri olarak Yahudi Oscar Straus’u atadığında kaybettiği bile söylenebildi. ABD’de dahi bazı şehirlerde antisemitizm artıyorken İsrail’e göçlere bakıldığında tezat bir durum görülüyor.

Yahudi Ajansı adlı kuruluşun verilerine göre 2006’da Amerika’dan İsrail’e göç edenlerin yüzde 38’i 18-34 yaş arasındaki Yahudiler. Ajansın, en büyük hedeflerinin Amerikan Yahudi toplumunu “Aliya” fikrine alıştırmak oldukları belirtilmişti.  Aynı yıl, kuzey Amerika’da gerçekleşen “Aliya” artışına rağmen, İsrail’e dünyadan göç son 15 yılın en alt seviyesine düştü. İsrail’in kurulduğu 1948 yılından bu yana Amerika İsrail’e ekonomik katkıda bulunuyor. ABD  yardımlarının yaklaşık üçte birini İsrail’e yapıyor. Bugün İsrail’in en büyük destekçileri olarak da Amerika’nın güneyinde yaşayan Yahudiler tanımlanıyor. Onlar İsrail’i, Arap coğrafyasında cesurca mücadele eden küçük bir devlet olarak tanımlıyor.

ABD Seçimleri

Kendilerini geliştirmiş, girişimci ruhlara ev sahipliği yapan New York Yahudileri seçimlerde de çoğunluğu temsil ediyorlar.  Peki rolleri nedir ve ne yönde etkilediler?

Amerika’daki Yahudi toplumunun üçte ikisi New York ve California eyaletlerinde yaşıyor. Önemli Yahudi nüfusunun bulunduğu diğer şehirler ise Güney Florida, New Jersey, Illinois, Georgia, Connecticut ve Arizona. 5 Şubat’ta gerçekleşen ön seçimlerdeki verilere göre, yaklaşık 6.4 milyon Yahudi sandık başındaydı. Yüzde 16 ile oyların çoğunu New York Yahudi nüfusu kullandı. Azınlık haklarına daha duyarlı olduklarından dolayı Amerikan Yahudilerinin yüzde 58’i kendini Demokrat belirlerken, yalnızca yüzde 15’i Cumhuriyetçi belirliyor. Geriye kalanlar ise kendilerini Bağımsız oldukları yönünde tanımlıyor.

New York’ta Demokrat Yahudilerden yüzde 65’i Clinton taraftarı, yüzde 33’ü ise Obama. Ancak durum Connecticut’ta farklı; Yahudilerin %51’i Obama’yı, %47’si Clinton’ı destekliyor.

“Amerikan Yahudileri” tanımlamasının aslında New York Yahudilerini temsil ettiğini anlıyoruz. New York’un Yahudi vatandaşları nüfusları ve nüfuzlarıyla bugün dünyada azami söz sahibi fakat ABD tarihinde de antisemitizmin etkilerini barındırmış. Amerika Yahudilerinin girişimci ve birlikçi yönleri, maddi güçlerine ve seçimlerdeki tercihlerine de yansıyor.

Dolayısıyla, tüm Yahudi dünyası “Yeni Dünya”yı merakla ve ümitle takip etmeye devam edecek…