Polonya’nın Lodz şehri, geçmiş yüzyıllarda büyük bir Yahudi nüfusuna ev sahipliği yaptı. Burayı, Avrupa’nın en büyük endüstri merkezlerinden biri haline getiren Yahudiler, yıllar içinde savaşlar ve artan antisemitizm nedeniyle buradan koptular
Yahudiler, Polonya’da Lodz şehrine 1700’lerin sonunda yerleşmeye başladılar. 1793 yılında Lodz’da onbir Yahudi yaşıyordu. Bu nüfus Prusya idaresi altındayken 1809’dan itibaren artarak 1820 yılında 259 kişi kadar oldu. Bu tarihten itibaren Yahudiler organize oldular, bir sinagog ve mezarlık yaptırdılar. Mezarlık II. Dünya Savaşı esnasında yok edildi.
18. ve 19. yüzyıllar
1820’li yıllarda Lodz Rusya’nın egemenliği altına girdi. Bu dönem sırasında Yahudi fabrikatörler, tüccarlar, bankerler, sanayiciler ve büro işlerinde çalışanlar, Lodz ekonomisinin kalkınmasında önemli rol oynadılar. Şehir çok önemli bir endüstri merkezi haline geldi.
Şehirdeki en önemli işlerin sahibi Yahudiler oldu. Mal, mülk edindiler. Özellikle likör ticaretinde birinci sırayı aldılar. 1827 yılında devletin çıkardığı bir yasa ile arsalar satın alabildiler ve buralara çok güzel binalar inşa ettirdiler. Bu şehirde yaşamalarına izin verilen Yahudiler asimile olmak zorundaydılar. Sadece Polonezce, Almanca veya Fransızca konuşulmalı, çocuklarını devlet okullarına göndermek ve geleneksel Yahudi giysilerinden vazgeçmek zorundaydılar.
1848 yılında Rus Çarı Polonya’daki şehirlerde yaşayan Yahudi yerleşimlerine bir limit getirdi.
1861 ve 1862’de Lodz’da ayrı bir Yahudi yerleşimi kuruldu. Bazıları bu yerleşimi terk etti fakat genelde hepsi de “Alstadt” denen bu Yahudi yerleşiminde kalmaya devam ettiler.
Alte shul Stara Ortodoks Sinagogu 1860’a açıldı. 1897’de restore edildi. 1939 yılında ise Naziler tarafından yıkıldı. 1883 yılında Yahudi fabrikatör I. K. Posnanski tarafından yaptırılan Reformist Sinagogu şehrin tam kalbinde ve en büyük binası olarak inşa edildi. Adı “Büyük Sinagog”du. Bu da 1939’da Naziler tarafından yakıldı.
Vilker Shul adlı üçüncü Sinagog ise 1899 yılında kuruldu ve 1939’da diğerleri gibi yok edildi.
1897’den itibaren Lodz’daki Yahudi Cemaati’nin nüfusu 98.000 kişiye ulaşmıştı.
20. yüzyıl başları
Lodz şehrinin tekstil endüstrisi Yahudiler’in elindeydi ve buraya Polonya’nın Manchester’i deniyordu. 1914’e kadar 175 fabrikanın sahibi Yahudiler’di. En çok tanınan makineler I. K. Poznanski’nin makineleriydi. Bu Avrupa’nın en büyük tekstil makineleri fabrikasıydı.
I. Dünya Sav aşı Lodz şehrini yıkıma sürükledi. Birçok fabrika tahrip edildi. Yahudi sanayiciler fabrikalarını yeniden yaptırmak için gereken finansal yardımı devletten alamadılar.
Yahudi karşıtları bu savaş boyunca çok uğraşmalarına rağmen Yahudiler çalışmaya ve refah içinde yaşamaya devam ettiler. Hazır giyim, sanayi tamamen Yahudi terziler tarafından yaratıldı. Yahudiler ayrıca inşaat sanayinde de çok yetkindiler. Meslek loncaları birlik halinde hareket ediyorlar ve Yahudi Sosyalist parti Bund tarafından destekleniyordu. Ayrıca Po’alae Zion ve Polonya Sosyalist partisi oylarını Lodz’un Yahudi Cemaati Konseyi lehine kullanılıyorlardı.
1924 yılında Yahudilerin sosyal hayatı çok yetkinleşti. Lodz’un Yahudi Cemaati Konseyi demokratik seçimlere katıldı. O tarihte cemaat bir Kaşer et mezbahası, mikve ve fakirler için eğitim ve yardım dernekleri kurdular. Savaş sırasında fakirler için çarba dağıtan, bir aşevi kurdular. Bikur Hotim (Muhtaç hastalara bakım derneği) açtılar. 1926 yılında B’nai Brith Derneği bir loca kurarak okul, yetimhane ve kültür derneği kurdular.
Bu dönemde Lodz’da büyük bir eğitim ve öğretim ağı kuruldu. Polonezce ve İbranice eğitim veren birçok okul ve yeşiva (din okulu) kuruldu. Reform hareketi kendi özel okulunu açtı. (heder). Rusya’nın ilk Yahudi lisesi Marcus Braude tarafından Lodz’da 1912 yılında açıldı.
1918’de bir Yidiş okulu, 1924’te kızlar için bir Yahudi okulu daha açıldı.
Birçok önemli ve ünlü sanatçı ve yazar Lodz’da doğdu yaşadı. Dünyaca ünlü piyanist Arüthur Rubinstein (1887-1983), ünlü besteci Aleksander Tansman ve şair Julian Tuwim Lodz’da doğdular. Şairler; İtzhak Katzenelson, David Frischman ve Jacob Cohen Lodz$da yaşadılar ve çalıştılar. Şehrin kendi Yahudi tiyatro toplulukları vardı ve birçok ünlü Yidiş sanatçı bu kentte yaşardı.
1897 yılında gerçekleşen ilk Siyonist kongresinden sonra 1900’lerde şehirde Siyonist akım yayılmaya başladı. Siyonistler İbrani dilinin ve kültürünün yeniden canlanması için önayak oldular.
1930’lardaki Nazi propagandaları ile antisemitizm körüklenmeye başladı. Organize saldırılarla Nisan 1933, Mayıs 1934 ve Eylül 1935’te Yahudiler yaralandılar ve öldürüldüler. 1938 yılında varlıklı Yahudiler tutuklandılar. Yahudilere ait dükkanların önüne nöbetçiler kondu ve Yahudi olmayan müşterilerin dükkanlardan alışveriş etmeleri engellendi.
Holokost Dönemi
II. Dünya Savaşı’nın başında Lodz’da Avrupa’nın en kalabalık ikinci nüfusunu teşkil 233.000 Yahudi yaşıyordu. Savaş başlar başlamaz birçok Yahudi Lodz’dan kaçıp Varşova’ya, başka şehirlere ve S.S.C.B. sınırlarındaki köylere kaçtılar. Alman Ordusu 8 Eylül 1939 tarihinde Lodz’a girdi. Naziler Yahudileri önce şehri terk etmeye zorladılar. 30 Eylül 1939 - 1 Mayıs 1940 arasında 70.000 Yahudi Lodz’u terk etti.
Lodz Getto’su Şubat 1940’da kuruldu. 200.000 kadar Yahudi Getto’da yaşamaya mecbur edildi. Getto’da Nazilerin kurduğu 70 fabrikada çalıştırılan Yahudiler, Almanya devletinin yararına 14 milyon dolarlık mal ürettiler.
Bir Judeanrat kuruldu. Mordechai Rumkowsky başına getirildi. Okullar ve fabrikalardaki işçiler için aşevleri kuruldu. Getto’nun günlük tarihini kaydeden bir arşiv dairesi kuruldu. 45 dini ve laik ilkokul, iki lise ve bir tatil okulu kuruldu. Gizlice yeşivalar tesis edildi. Çocuklar için yaz kampı kuruldu.
Hayat sanki normal bir biçimde akarken, Naziler, 15.00 Yahudiyi gettodan çıkarıp çalışma kamplarına gönderdiler. Eylül 1942’de otonom idareye son verildi. Yahudiler Chelmno Toplama Kampı’na gönderildiler. Aralarında çocuk, ihtiyar ve hastaların da bulunduğu 16.000 Lodz Yahudisi katledildi. Geri kalanlar gettoda tutuldu. Fabrikalar 119’a çıkartıldı. Almanlar Yahudileri bu fabrikalarda durmaksızın çalıştırdı.
Daha sonra yaklaşık 45.000 Yahudi gettoda salgın hastalıklardan; tifo, tifüs, dizanteri ve veremden öldüler.
1 Eylül 1944’te 76.000 kişilik tüm getto halk, Auschwitz’e gönderildi ve yok edildi. Lodz Gettosu, Polonya’da boşaltılan son getto oldu.
Gettoda saklanan 70 kişi, Ocak 1945’te şehre giren Sovyet ordusu tarafından özgürlüğüne kavuşturuldu. Yaklaşık 5-7 bin kadar Lodzlu Yahudi savaşta hayatta kalmayı başardı.
II. Dünya Savaşı sonrası ve günümüzde…
Alman işgalinin bitiminden iki yıl sonra Lodz’da Polonya’nın ikinci büyük Yahudi Cemaati kuruldu. 1946’ya kadar S.S.CB’de yaşayan 50.000 Yahudi Lodz’a yerleşti. Polonya Rusya’nın kontrolüne geçince Yahudi kuruluşları 1950’ye kadar kurulmaya devam etti. Bu tarihe Lodz cemaatinin yarısı yeni kurulan İsrail Devletine göç etti. İkinci göç dalgası 1956;57 yılında gerçekleşti. Geriye kalan birkaç bin Yahudi 1967’deki 6 gün savaşı sonrası artan antisemitzm ile şehri terk etti. Günümüzde Lodz’da sadece birkaç yüz Yahudi yaşamaktadır.
