Naim AVİGDOR GÜLERYÜZ
1910’larda, İstanbul sokaklarında sürünen bir grup kimsesiz Yahudi çocuğu Selanik kökenli Raşel Jozef Naar’ın dikkatini çeker. Soruna yakından eğilen ve konunun zamanın Türk-Yahudi basınında1 ele alınmasını sağlayan Naar ilk aşamada 16 kız çocuğuna2 sıcak bir yuva temin etmeyi başarır. Daha sonra Osmanbey Fırın Sokaktaki bir binasını bu amaca tahsis ederek 36 öksüz çocuğun bu yuvada barınmasını sağlar.(3)
Balkan Savaşında, ve daha sonra özellikle Gelibolu cephesinde, şehit düşen bir çok babanın yetim veya öksüz yavrusunu sokakta perişan olmaktan kurtarmak amacıyla kolları sıvayan Naar ve arkadaşları bu yetimler yuvasında çocukları yalnızca barındırmakla yetinmeyip onlara bir taraftan Türkçe ve şan dersleri verirken diğer taraftan el sanatlarında gelişebilmelerine gayret ederler. O kadar ki 1917 yılında bu çocukların el sanatı ürünleri artık aranır hale gelir.4
Birinci Dünya Savaşı sona ererken, cemaat ve Bene Berit Derneği himayesinde bulunan 240 yetimin dışında, saptanabilen savaş yetimleri sayısı 1.200 civarındadır.5 1917 Rus Bolşevik İhtilalinde ailelerini yitirip İstanbul’a sığınanların da eklenmesiyle sayıları artan çocukların barındırılması artık ciddi bir sorun olarak gündemdedir. 200 kadar çocuk Hasköy’deki eski Kamondo Okulu binasına6 yerleştirilirse de cemaat yönetiminde herkes, köklü ve acil bir çözüm gerektiği hususunda görüş birliğindedir. Bu amaçla Hahambaşılık Merkez Hayır Komisyonu nezdinde iki alt komisyon kurulur: Comité Central de l’Orphelinat (Yetimhane Merkez Komisyonu) ve Section des Orphelins de Guerre dans les Familles (Aileler Nezdinde Savaş Yetimleri Bölümü).7
Bu arada İzidor Franko başkanlığında bir komisyon Musevi Cemaati Eytamhanesi tesis ve ittihaz olunmak üzere 8 8.500 liraya satın alınan, Ortaköy Palanga Sokak No.16 da9, II. Abdülhamid’in Kilercibaşısı Osman Bey’in konağı olarak bilinen ve tapu kaydında Sadır esbak Mehmet Ragıp Paşa ve Yedikulede Ermeni Hastanesi ve Diverek Kazasında Meryem Ana ve Arakel kiliseleri ve Mar Yakap Vakıflarından Maillezizin Mihrişah Valde Sultan Vakfından icareli Maa bağçe [bahçeli] hane ve derununa cari nısıf masura [kuyu] Maielleziz olarak belirtilen gayrimenkulu, o günlerin mevzuatı çerçevesinde, Dersaadet ve tevabii Hahambaşısı Hayim Nahum Efendi adına tescil eder. Ermeni hastahanesinin ve bazı Ermeni vakıflarının hisselerinin devri ancak, yurt dışı görevde bulunan Hahambaşı Haim Nahum Efendi’ye vekalet eden Rav İsak Ariel’in Ermeni Patriği nezdindeki tavassutu ile Mayıs 1918’de sonuçlandırılabilir ve bir zamanlar Ermeni Yetimhanesi olarak kullanılmış10 olan bina 1919 yılında teslim alınır.11
Bu süre içinde yetimler, Joint Distribution Committee (JDC)12 nin sağladığı yardımlarla, Hasköy’deki okulda pek uygun olmayan koşullar altında ve aileler nezdinde barındırılmaya çalışılır. Bu arada, bir yandan yetimhane binasının boşalmasının daha da gecikebilmesi olasılığı dikkate alınarak, diğer yandan kız ve erkek yetimlerin ayrı ayrı barındırılmaları ve Bolşevik İhtilalini takiben İstanbul’a akın etmekte olan Rus göçmenlerinin yerleştirilmeleri gibi amaçlar da ön görülerek, JDC‘nin de teşviki ve mali desteğiyle bir ikinci bina satın alınması yoluna gidilir. Çevirmeci (Pişmişoğlu), Postacılar, Kabalak ve Nar Sokakları arasındaki yörede yer alan, bir zamanlar Vassıf Paşa Konağı olarak anılan, daha sonra Ortaköy 23. İlkokul’a ev sahipliği yapan üç katlı bu ahşap binanın alımına cemaatin mali katkısı ancak Şişli’de Fırın sokak’taki evin satışından elde edilen 5.700 lira olur.13
1919 yılında nihayet teslim alınabilen, 2850 m2 arsa üzerinde bahçesi ve havuzu bulunan, 3 kat kargir-ahşap karışımı Ermeni Yetimhanesi binasının 25.000 liraya mal olan tamir ve tadilatı birkaç ay sürer ve Şişli’deki çocuklar dahil 250 çocuk14 1920 yılında buraya taşınır.15 Yetimhaneye müdür olarak da, Yetimhane Merkez Komisyonu’nun faal üyesi Lazarro Franko’nun öneri ve tavsiyesiyle, 1919 yılında İttihad ve Terakki Lisesi Müdürü16 olan Ester Bivas Angel17 ile eşi Avram Angel atanır.
Sorun, kısıtlı kapasiteli yetimhane binası ile kökten çözülememiş, sokakta dolaşan ve dilenciliğe aday çocukların tümü kurtarılamamıştı. Komisyon bunlardan 750 adedini daha korumasına alarak aileler yanına yerleştirir. Yıllık bütçesi 6.000 lirayı aşan bu girişimin giderlerinin karşılanabilmesi için yine İstanbul Yahudi Cemaatinin ve bazı Amerikan Yahudi yardım kuruluşlarının mali katkılarına başvurulur.
21 Temmuz 1924 Pazartesi öğleden sonra saat 2,30 sularında, bir kaynağa18 göre elektrik kontağından, diğer bir kaynağa19 göre ise baca tutuşmasından kaynaklanan ve ancak üç saat sonra söndürülebilen yangında20, o anda bahçede bulunan 195 çocuğun tümü kurtarılır ise de alevler “taş üstünde taş bırakmaz”.21 Derhal Ortaköy Sinagogu’na gelerek olay hakkında bilgi alan Hahambaşı Kaymakamı Haim Becerano Efendi ve cemaat yöneticilerinin oluşturdukları yardım planına22 göre, ahşap binanın taşıdığı yangın riski yüzünden23 ancak 50 kadar çocuk Kabalak Sokak’taki, yukarıda konu edilen ve halk arasında daha sonra El Orfelinato de los Rusos diye anılan Rus göçmen evinde misafir edilir. Diğerleri, geceyi sinagogda geçirdikten sonra ertesi gün Ortaköy’de yaşayan aileler yanına yerleştirilir ve cemaat nezdinde bir yardım kampanyası başlatılır. Yanan binanın düşük sigortası yaraya merhem olamadığı gibi ihmal edilen arsa üzerine daha sonra kimliği belirsiz kimseler tarafından inşa edilen sayısız gecekondu ancak 2004 yılında yıktırılabilir.
Bu elim olay, yetimler ve yetimhane ile meşgul olan cemaat komisyonunun hukuken örgütlenmesi gereksinmesini gündeme getirir ve 17 maddeden ibaret 22 Temmuz 1340 (1924) tarihli nizamname (tüzük) ile İstanbul Musevi İtamhanesi Cemiyeti kurulur. 24
Kaynakça
1 Abraham Galante, Histoire des Juifs d’Istanbul depuis la prise de cette ville en 1453 par Fatih Mehmed II jusqu’a nos jours, 1er volume, Istanbul, 1941, s. 210-212; El Tiempo, 28 Nisan 1910 ve 25 Mayıs 1911
2 Nissim Ben Ezra, “L’orphelinat national israelite d’Ortakoy”, Los Muestros, Bruxelles, 18 Mart 1995, s. 11
3 Galante, a.g.e., s 210-212
4 El Tiempo, 22 Ağustos 1917
5 Aron Barzilay’ın Bene Berit Derneği Genel Kurulu’na 29 Ocak 1926 günü sunduğu “Rapport sur les Orphelins de Guerre”, Haménora, Nisan 1926, s. 94-95
6 Aron Barzilay, anılan rapor, s. 94
7 Aron Barzilay, anılan rapor, s. 94-95
8 25 Mayıs 1334 (25 Mayıs 1918) tarihli zabıt varakası (tutanak)
9 Günümüzdeki konumu: Aldoğan Sokak – Kilercibaşı Sokak – Çevirmeci (eski Pişmişoğlu) Sokak arası
10 Aron Barzilay, anılan rapor
11 Galante, a.g.e., s. 210
12 JDC – Joint Distribution Committee – Bir Amerikan Yahudi insani yardım kuruluşu
13 Jozef Niego’nun Yetimhane Merkez Komisyonu’nun 3 Mayıs 1929 tarihli Genel Kurulunda okuduğu rapor, Haménora, Mayıs 1929, s.185
14 Moshe Caspi, “El Orfelinato Israelita de Ortakeuy”, La Boz de Türkiye, 15 Ağustos 1948, s. 26
15 Galante, a.g.e., s. 211: El Tiempo 20 Eylül 1920
16 Galatasaray Sultanisi gibi Fransızca eğitim yapan İttihad ve Terakki Lisesi (Union et Progres) Selanik’te kurulmuş, Ziya Gökalp’ın da felsefe dersleri verdiği okul daha sonra Bakırköy’e taşınmıştır
17 Türkiye’nin ilk şehircilik uzmanı Yük.Müh. Aron Angel’in anne ve babası
18 Moshe Caspi, a.g.m.
19 “L’Incendie de l’Orphelinat Juif de Constantinople”, Haménora, Temmuz Ağustos 1924, s. 230
20 Aron Angel, unutamadığı çocukluk anılarından biri olan bu yangını şöyle anımsamaktadır: “ Yıl 1924, sıcak bir Temmuz ayında bir Pazartesi günü. Ben henüz 8 yaşındaydım ve Musevi Lisesi’nde okuyordum. Annemle [Yetimhane Müdürise Ester Bivas Angel] tramvayla Karaköy’den Ortaköy’e dönüyorduk... Beşiktaşı geçmiş ve Çırağan Sarayı’nın biraz öncesine varmıştık ki “Yangın var, ileri gidemeyiz” deyip tramvayı durduttular ve yolcuları indirttiler. Annem merakla sordu: “Yangın nerede?” Cevap basitti: “Üzülmeyin hanim,, yalnız yetimhane yanıyor!. Annemin ve benim halimi düşünün”. Aron Angel ile görüşme, 22 Şubat 2006
21 Nissim Ben Ezra, a.g.m.; M. Dalmedigo, Journal d’Orient, Ağustos 1925
22 Moiz Mizrahi, “El Primer Orfelinato İsraelito destruido por un ensendio”, Şalom, 11 Kasım 1959
23 Jozef Niego’nun a.g. raporu, s.
24 Dernek daha sonraki yıllarda adını sıra ile Öksüzleri Koruma Cemiyeti ve Yetimleri Koruma ve Barındırma Derneği olarak değiştirmiş ve amacını yeni gereksinmelere uygun olarak yeniden düzenlemiştir.
