Mizah (Yahudilik’te): Yahudi mizahı sözkonusu olduğunda, öncelikle 19. yüzyılın Doğu Avrupası akla çağrı?ımlar yapmaktadır. Ancak 20. yüzyılda Amerika’da geli?en mizah gözardı edilemez. Bu iki dönem bazı yönleriyle çok deği?ik ise de, ana ilgi temaları aynıdır ve iki dönemin temsilcileri sohbet toplantılarında bulu?up zamanlarının mizahını dile getirirler.
19. yüzyıl Yahudi mizahı: Avrupa “?tetl”inin mizahı, geleneksel Yahudi mizahı olarak tanımlanır. Şolom Aleyhem ve diğer Yidi? yazarlarının bazı eserlerinin haricinde; bu dönemin malzemesi mizah folklorunu kapsar. Bu kapsamda anonim ?akalar ve komik öyküler ve birkaç nesilde geli?tirilmi? olan atasözleri yeralır. Bunların kökenleri Ortaçağ’ın Purim öykülerine, Ester’in öyküsüne ve diğer Tevrat men?eli konulara dayanır. Yahudi mizahı hakkında süregelen bir kanı da, güldürünün ki?iyi ağlamaya da sevkedi?i ?eklindedir. Rus ve Polonya Yahudileri’nin ya?amları gerçekten de taciz, fakirlik ve sürülmelerle doludur. Doğu Avrupa’da geli?en bu tür sorunlardan kaynaklanan mizah, Amerika’ya gerçekle?tirilen çe?itli göç dalgalarıyla da ta?ınmı?tır. Ancak bu tür mizah, Yahudiler’in sorunlu ya?amlarıyla mücadelelerini de yansıttığı gibi; üzücü konularla ilgili fıkraların haricinde, yiyecek, sağlık, davranı?lar, i?adamlarının dünyası, hahamlar, evlilik, çöpçatanlık, aile, vb. konularda da mizah yapılmı?tır. Bu tür fıkralar bugün dahi güldürücüdür. Ba?ka bir ifadeye göre; Yahudi mizahı günün ve kısa vadeli istikbalin karamsarlığını yansıtsa da, uzun vadede iyimserdir.
20. yüzyıl Yahudi mizahı: Özellikle 20. yüzyıl Amerikası’nın Yahudi mizahını tanımlamak ve te?his etmek güçle?mi?tir: Yahudiler’in etnik niteliklerinin deği?kenliği ve derecesine paraleldir. Doğu Avrupa’nın folklorunun mizahı olarak ba?lamı?sa da, Amerikan Yahudi mizahı Amerika’da bazı kesin deği?ikliklere uğramı?tır. Örneğin antisemitizmle ilgili geleneksel fıkralar; asimilasyon, isim deği?tirme, hatta din deği?tirme gibi fıkralara yerini bırakmı?tır. Dilencilerin yerini finansörler almı?; kaynanalar yerine annelerden bahsedilmeye ba?lanmı?tır. Amerikan yerle?iminde Yahudi folklorunun mizahı sürmü?se de, komedyenlerden ve yazarlardan daha güçlü bir enerji kaynağı doğmu?tur. Bunlar, yalnız kendilerine özgü malzemeyi değil; ya?amlarındaki Yahudilikle ilgili olan ve olmayan durumların ve gerginliklerin de deneyimini sunmu?lardır.
devam edecek...
Kaynakça: “Yahudilik Ansiklopedisi”, Cilt I, II, III Yusuf Besalel
