Snoa* ve Curaçao Yahudileri

Albert MİZRAHİ

CURAÇAO NERESİDİR?

Karayip Denizi’ndeki Küçük Antiller adalar topluluğunda yer alan 472 km²lik bir ada olan Curaçao (okunuşu: Kurasao), geçtiğimiz yıla kadar Hollanda’ya bağlı Hollanda Antilleri’nin en büyük adasıydı. 2005’te yapılan referandum sonucu geçtiğimiz yıl uygulamaya konuldu ve Curaçao doğrudan Hollanda’ya bağlı özerk bir cumhuriyete dönüştü. Venezuela açıklarındaki ada bir zamanlar Hollanda’nın köle taşımacılığında aktarma istasyonuydu. Felemenkçenin yanı sıra yerel dil Papiamento’nun da konuşulduğu, 140 bin nüfuslu adada, nüfusun çoğunluğunun yaşadığı başkent Willemstad’ta günümüzde 450 kişilik bir Yahudi cemaati mevcut.    

YENİDÜNYA’DAKİ EN ESKİ YAHUDİ (SEFARAD) CEMAATİ

Kristof Kolomb’un 3. seferinde keşfedilen Curaçao’ya ayak basan ilk Yahudi 1634’te adaya gelen ve muhtemelen engizisyon esnasında dönme ya da Kripto-Yahudi (gizli Yahudi) olan Samuel Coheno idi. Hollandalı Amiral Johan van Waalbek’in tercümanlığını yapan Coheno adada 8 yıl kalmıştı. 1651 yılında ise Portekizli bir Yahudi, Joao Ilhao, adanın kuzey kıyısında tarıma elverişli yerleşim alanları buldu ve burada Sefarad ‘Mikve İsrael’ Cemaati kuruldu. Bu cemaat günümüze kadar kesintisiz devam edebilmiş Amerika kıtasındaki en eski Yahudi ve Sefarad cemaati olma özelliğini taşımakta. 1654’te Hollanda sömürgesi olan Brezilya, Portekizli Engizisyon güçlerinin eline geçince, orada dini hoşgörü arayan Hollandalı öncü Yahudiler kaçmak zorunda kaldılar. Bir kısmı Kuzey Amerika’daki Yeni Amsterdam’a (bugünkü New York) giderek oradaki Yahudi cemaatinin temellerini attılar. Bir kısmı Hollanda’ya geri dönerken diğerleri de Hollanda egemenliğinde kalan Curaçao’ya gelerek oradaki cemaate katıldılar. 17. yüzyılın ikinci yarısı boyunca Amsterdam’dan da bu yeni cazibe merkezine göçler devam etti. 1674’te Hakham (Yüksek haham) Josiao Pardo cemaate hizmet vermek için Amsterdam’dan geldi. Aynı yıl Willemstad’ta ilk sinagog kuruldu. 1692 ve 1703’te bunu ikincisi ve üçüncüsü izledi. 1730’a gelindiğinde adadaki faal sinagog sayısı altıyı bulmuştu.

BATI YARIMKÜRESİNİN EN ESKİ FAAL SİNAGOGU

Bu altıncı sinagogun resmi açılışı 1732 yılında bir Pesah akşamı yapıldı. Günümüzde halen faaliyette olan bu sinagoga Portekizce ismiyle Snoa denilmektedir ve Amerika kıtasının en eski faal sinagogu olma özelliğini taşımakta. Kurulduğu dönem adadaki cemaatin tüm kıtanın en güçlü cemaatine dönüştüğü, sinagogları, okulları, yardım kuruluşları ve mezarlığı bulunan, diğer zor durumdaki cemaatlere yardımlar gönderdiği bir dönemdir.

Snoa, surlarla çevrili başkent Willemstad’ın kuzeydoğusunda, Juden Kerk Straat’ın (Yahudi Kilisesi Caddesi) köşesinde ve 4 metre yüksekliğindeki şehir surlarının yakınında yer almaktaydı. 1860’larda surlar ve 1890’larda bitişiğindeki binalar yıkılana kadar bu binaların arasında sıkışmış kalmıştı. Ancak bundan sonradır ki, Snoa kendisini Batı yarıküredeki en güzel sinagoglardan birisi yapan eşsiz mimarisini gösterebilme şansı bulmuştu. 24 metre uzunluğunda, 18 metre genişliğinde ve 15 metre yüksekliğindeki sinagog kuvvetli bir şekilde yerel binaların geleneksel işçiliğini yansıtır. Dış duvarları 70 cm. kalınlığındadır. Kireçle sıvanan deniz kumuyla doldurulmuş kireç taşı ve mercan kayalarından yapılmıştır. Yan duvarları 8 metre yüksekliğindeyken ön ve arka duvarları en yüksek noktada 15 metreyi bulur.

Daha önceki dönemlerde büyük duvar lambalarını taşıyan büyük tahta çiviler sinagogun dört yönüne yerleştirilmişti. Kullanımı sona erince kaldırılan lambalardan üçü sonradan tekrar yerleştirildi. Dördüncünün yerine ise büyük bir sütun yerleştirildi. Bu sütunda çok büyük İbranice harflerle Yahudilikteki 4 önemli kadının isimleri yer alır: Sara, Rivka, Rahel ve Lea. Buradaki amaç cemaat kadınlarının katkılarının sinagog için vazgeçilmez olduğunu sembolize etmekti. 1866 yılında açılışı yapılan 634 borulu muhteşem org Teva’nın üst ve arka kısmında kendisi için özel olarak yaptırılmış balkona yerleştirilmişti. Bu harikulade binayı tasarlayanlar bunu yaparken gelecek nesillerin olası ihtiyaçlarını da hesaba katmışlardı.

KUDÜS’TEN GELEN KUMLAR

Farklı dış duvarları haricinde iç yapısı Hollanda’daki öncülüyle hemen hemen aynıdır; 3 adet yüksek kubbeli tavanı, Ehal Akodeş’i, Teva’sı, galerileri, sıraları ve aydınlatmasıyla Amsterdam’daki eşiyle büyük benzerlik gösterir. Ondan yalnızca 57 yıl sonra kurulmuştu, dolayısıyla 1675’te Amsterdam’da ibadete açılan Birleşik Talmud Tora Cemaati Büyük Sinagogu’nun tıpkı Kudüs’teki tapınakta (Bet Amikdaş) olduğu gibi 8 gün süren takdis seremonisinde yer alanlardan bir kısmının torunlarının da Snoa’nın takdis töreninde yer aldığına şüphe yoktur.

Atalarımızın Sina Çölü’nde kullandığı portatif çadır tapınakta olduğu gibi Snoa’nın zemini de kalın beyaz kumdan bir örtüyle kaplıdır. Portekiz Engizisyonu’ndan saklanan Gizli Yahudilerin (Marranos) kendi gizli sinagoglarında ayak sesleri duyulmasın diye zemini kumla örtmelerinin hatırasını yaşatmak için, Curaçao Yahudileri, her daim mümkün olan en geniş dini hoşgörü ve özgürlükten yararlanmış olmalarına rağmen, (bugün bile sinagogun kapıları herkese açıktır ve günde 30-40 ziyaretçi çekmektedir) nesiller boyunca bu eski geleneği yaşatmayı tercih etmişlerdir. Zemindeki bu kumların bir kısmı geçtiğimiz yüzyılın sonlarına kadar Kutsal Topraklar’dan gelmekteydi.

ADADAKİ 2. SEFARAD CEMAATİ

1740 yılında Willemstad Limanı’nın diğer bölgesindeki Yahudilerin rahatı için ikinci bir Sefarad cemaati organize edildi. Neve Shalom adını alan bu cemaat de 1746 yılında kendi sinagoguna sahip oldu. Uzun bir dönem bu cemaat diğerinin otoritesi altındaydı. 1750’de yaşanan ihtilaftan sonra Orange Nassau (Hollanda Hanedanı) prensinin talimatıyla tekrar birleştiler. Bu çekişmenin sona ermesi şerefine Hakham Samuel Mendes’in yönettiği ve Hıristiyanların da katıldığı görkemli bir dua ve şükran günü düzenlendi. Yüz yıl boyunca müreffeh yaşayan cemaat 1856’daki ekonomik buhranda dağıldı.

DÜNYANIN İLK REFORMİST SEFARAD CEMAATİ

Mikve İsrael Cemaati’nde başlayan modernleşme tartışmaları sonunda ayrılık getirdi ve farklı görüşte olanlar 1864’te Reform Emanu-El Cemaati’ni kurdular. Üç yıl sonra da tarihi Mikve İsrael Sinagogu’ndan birkaç blok ötede kendi sinagoglarını kurdular. Bu dönemde adadaki toplam Yahudi nüfusu 2000 civarındaydı.

ŞİMDİ DE AŞKENAZLAR!

Bu ufak adada ufak bir nüfus içinde bu kadar farklı cemaatler oluşması hayret vericidir. 1930’lardan itibaren adaya akın etmeye başlayan Aşkenaz Yahudileri sonunda 1959’da kendi Ortodoks Aşkenaz cemaatlerini kurdular: Shaarey Tzedek. Öte yandan 60’lara gelindiğinde iki Sefarad cemaatin birlikte varlığını sürdürmesi iyice zorlaşmıştı ve aradaki husumeti sonlandırma çabaları sonuç verdi. Bu çabalarda iki cemaati birleştirme amacıyla kurulmuş Bnai Brith Curaçao Locası’nın büyük rolü vardı. 1964’te birleşme resmen gerçekleşti ve yeni oluşan Sefarad cemaati ‘Birleşik Hollanda Portekizlileri Mikve İsrael-Emanuel’ adını aldı. Cemaat ve sinagog bu isimle günümüze kadar geldi.

YAKIN GEÇMİŞ

1990’da adayı ziyaret eden Papa II. John Paul’un ardından 1992’de adaya gelen başta Kraliçe Beatrix olmak üzere tüm Hollanda Kraliyet ailesi mensupları Oranje Nassau egemenliğinde dini özgürlüğün 400. yılını kutlamak üzere Snoa’da (Mikve İsrael-Emanuel Sinagogu) hazır bulundular. Aynı yıl İsrail’deki Beit Hatfutsot’a (Diaspora Müzesi) sinagogun maketi bağışlandı. Yine aynı yıl ilk kez bir kadın Şabat ibadeti esnasında Ehal Akodeş’in kapılarını açtı. 1995’te Snoa ulusal anıtlar listesine, 97’de ise Willemstad kenti UNESCO Dünya Mirası listesine kabul edildi. 2001’de cemaatin 350. kuruluş yıldönümü anısına bir haftalık kutlama düzenlendi ve onur konuğu olarak Hollanda Prensi çağırıldı. 1999’da seçilen ilk kadın cemaat yöneticisinin ardından 2003’te cemaat başkanlığına ilk kez bir kadın seçildi.

(*) Snoa: Portekizce sinagog