Yidiş tiyatrosu

Oldukça eskilere dönersek, ilk Yahudi tiyatrosu denilebilecek metin MÖ 1. yüzyılda İskenderiyeli Ezekiel tarafından yazılmış ve sahneye konmuştu. Ondan sonra çok uzun bir süre bu tür tiyatroya rastlanmamakta. Bunun nedeni de dinîdir. Hahamlar tiyatro metni yazmayı, tiyatro seyretmeyi, tiyatroda oynamayı putperestlik olarak gördüklerinden tiyatro ile ilgili her şeyi yasaklamışlardı.

Buna karşılık Roma katakomplarında üzerinde İbranice yazılar olan Faustina adlı muhtemelen Yahudi olan bir aktrisin mezarına rastlanmıştı.

Seyrek de olsa Avrupa’da Yahudi oyuncuların varlığı bilinmekte. 15. yüzyıla gelindiğinde İtalya Mantua Gettosu’ndan çıkan bir Yahudi tiyatro grubunun çeşitli şehirlerde Yahudi cemaatlerine Şabat öncesi gösteriler yaptığı tespit edilmişti.

Purim oyunları

Tespit edilebilen Yidiş dilinde oynanan ilk tiyatro oyunu ise ‘Das spil fun toyb Yeklayn, Zayn Vayh Kenlayn, und Zeyere Tsvey Zinlikh Fayn’ (Sağır Yeklayn, Karısı Kendlayn ve İki Güzel Çocukları) adlı piyes 1598’de Tannhausen’de sahneye konmuştu.

Bu birkaç istisna haricinde Doğu Avrupa’da tiyatro kendine başka yöntemlerle Yahudi toplumunda yer edinmişti. Purim Bayramı dönemlerinde, Purimshpils – Purim oyunları adı altında karnaval gösterileri Hahamların da onayıyla halka sunulmuştu. Yılın aynı dönemlerinde, aşağı yukarı aynı gruplar, babadan oğula devredilen kıyafetler içinde evden eve dolaşıp yerel veya dini şahsiyetlerin parodilerini yaparlarmış. Purimshpil’ler Yeşiva mensubu genç ve yaşlı erkekler tarafından oynanırdı. Kadınların rol alması söz konusu değildi tabii.

16. yüzyıldan itibaren Purimshpil’ler daha detaylandırıldı. Kısa olan oyun süreleri uzatıldı. 18. yüzyıla gelindiğinde 1 gün ile 1 hafta arası sürecek festivaller düzenlenmeye başlandı. Konular ise hep aynı kaldı. Temelde bir Purim karakteri ele alınıyor, o kişilik etrafında güncel olaylar hicvediliyordu.

Aydınlanma döneminde ise konular çeşitlendirildi. Oyunlar tüm yıl boyunca oynanmaya başlandı. Bu dönemde ilkel olarak adlandırılabilecek Yidiş tiyatrosuna damgalarını vuranlar Isaac Euchel ve Aaron Hale-Wofsonn oldu.

Sabit tiyatro salonları olmadı. Oyunlar okullarda veya evlerde sergilendi. Haskala – aydınlanma temaları hicvedildi.

Yidiş tiyatrosunun ataları

Broder şarkıcıları

1850’li yıllara gelindiğinde Broder Şarkıcıları – Broder Singer olarak adlandırılan yeni bir gösteri türü başladı. Adını bu türün kurucusu olan Berl Margulis’in doğum yeri olan Brody veya Brod kentinden alan bu oyuncular modern Yidiş tiyatrosunun ataları sayılırlar. Bir hikâyeyi şarkılarla anlatmakla yola çıkan Broder Singer türü zaman içinde gelişmiş ve müzikallere dönüşmüştü.

Galiçya’da başlayan bu akım, Romanya ve Rusya’da tutulmuş, birçok ilk nesil Yidiş oyununa ilham kaynağı olmuştu.

1860’lı yıllara gelindiğinde bazı Yidiş tiyatro grupları Varşova gibi büyük kentlerde gösteri yapmalarına karşın, yine eskiden gelen nedenlerle Yahudi cemaat yöneticilerinin gösterdiği tepki ve direnç nedeniyle kalıcı olamamışlardı.

Modern Yidiş tiyatrosu

Modern Yidiş tiyatrosu gerçek anlamda, bu tiyatronun babası olarak anılan Avrom Goldfaden’in çalışmalarıyla hayata geçmiştir.

Goldfaden, ünlü Broder Singer oyuncusu Yisroel Grodner ile işbirliği yaparak 1876 yılında Romanya’nın Jassy kentinde ilk yerleşik profesyonel tiyatro kumpanyasını kurdu. Oyunların yönetmenliği yanında, senaryolarını, müziklerini bizzat kendisi yazdı ve besteledi.

Vasat oyunlar yanında şaheserler de yarattı. 1877 Shmendrik, 1879 Kishermakherin-Büyücü, 1880 Di Tsvey Kumi Lemi – iki Kumi Lemi bunlar arasında en ünlüleri ve günümüzde bile bu oyunlar sahnelenmekte. Goldfaden, oyunlarında Haskala, yobazlık, dini istismar konularını sert bir şekilde eleştirdi.

1877 yılında Yidiş tiyatrosu ilk olarak bir aktrisi kadrosuna dâhil etti. Tiyatronun başarısı ve tutulması üzerine, birçok rakip tiyatro kuruldu. Bunların arasında en ünlüleri Joseph Lateimer ve ‘Profesör’ Moyshe Hurvitz’in kurdukları iki tiyatrodur.

Ancak 1883 yılında Çar’ın Yahudi tiyatrolarını yasaklaması üzerine birçok aktör ve aktris geçimlerini temin etmek için göç etmek zorunda kaldı. Tiyatrolar da tekrar gezici şekle dönüştü.

Polonya bu dönemde daha esnek bir tutum sergilediği için 1877’de Krakov’da, 1889 yılında Lwov’da Goldfaden’in repertuarını oynayan yerleşik tiyatrolar açıldı.

Rusya’da ise, rüşvetle ve Almancaya yakın bir Yidiş kullanılarak tiyatro tekrar canlandırıldı. Ancak bu oyunlar ve oyuncular çok düşük seviyede kaldıklarından bunlara sonradan Shund-çöplük adı verilecekti.

1905 olayları sonrası Rusya’da Yidiş tiyatrosu yeniden canlandırıldı. Yidiş basınının da serbest kalmasıyla edebi yazılar, tiyatro eleştirileri gibi konular halka indi ve tiyatronun canlanmasında katkıda bulundu. Vilna, Bialystok ve Lublin’de yerleşik tiyatrolar açıldı. Geçici özgürlükler sonrası genel bir deyimle Dos Yidische folk  - Yahudi milletine layık davranılmaya başlanıyordu. Bu akım esnasında yeni Yidiş Yahudi kültürünü ileriye götürmek için çalışacak Y.L. Peretz ortaya çıktı. Seviyesiz görülen Shund tiyatrolarına savaş açtı, bu tiyatroları yerden yere vuracak eleştiriler yayınladı.

Ve tam bu dönemde eski Yidiş tiyatrosu ekolünden Esther Rokhl Kaminska ortaya çıktı. ABD’de ünlenen Yidiş tiyatrocu Gordin’in oyunlarını oynamaya başladı. Peretz mentorluğunda kaliteli oyunlar üreten Sholem Asch, Sholem Aleichem, Avrom Kaminski, David Pinski gibi tiyatro yazar ve yönetmenleri yetişti.

Polonyalı Vilner Troupe

1916’da bir grup idealist ve amatör genç Vilna’da Yidiş tiyatrosu kurma izni aldılar. Vilner Trupe adını alacak bu grup dönemin ünlü yazarlarının oyunlarını sahnelediler. 1921 yılında Vilner Trupe Yidiş tiyatrosunun en ünlü oyunu Der Dibek’i sahnelediler. Varşova prömiyerinden sonra bu oyun birçok dile tercüme edilip, birçok ülkede değişik versiyonları oynandı ve halen oynanıyor. Dibuk oyunuyla Peretz’in rüyası da gerçekleşmiş oldu. İki savaş arası dönemde Yidiş tiyatrosu Polonya’da en parlak dönemini yaşadı. Birçok tiyatro açıldı, yüzlerce oyun sergilendi.

Yine bu dönemde Polonya’da Kleynkust adı verilen Yidiş kabareler açıldı. Kısa skeçlerden oluşan kabare oyunları, müzikle dansı Yidiş tiyatrosu temalarını birleştirip çok değişik bir tarz oluşturuyordu. Yidiş kabarelerinin en ünlüleri Varşova’da Azazel, Lodz’da ise Ararat idi.

Bu dönemde Polonya’da Yidiş kukla tiyatrosu da gelişti. Purim temelli oyunlardan güncel olayların hicvedilmesine kadar değişik temalar kullanıldı.

Bu kısa özetten anlaşılacağı üzere Polonya iki savaş arası dönemde geniş bir oyun yelpazesine sahip Yidiş tiyatrosunun en parlak ve en verimli dönemlerini yaşadığı ülke olmuştu.

Moskova Devlet Yahudi Tiyatrosu GOSET

Rusya’da ise ihtilal sonrası devlet destekli Yidiş tiyatroları açılmaya başlandı. Beş senelik bir süreç içinde başta Moskova, Vilna, Odessa, Riga, Kovno, Bialystok gibi kentlerde olmak üzere toplamda 14 Yidiş tiyatrosu kuruldu. Bunların arasında en büyüğü Moskova’daki Devlet Yahudi Tiyatrosu GOSET idi.

Bu tiyatroların çoğu sürekli turneye çıktığı için Yidiş tiyatrosu Rusya’nın her köşesinde izlenebildi. Bu tiyatrolarda, klasik Yidiş, yeni Yidiş ve Avrupa klasiklerinin Yidiş adaptasyonu oyunlar sahnelendi.

Görüleceği üzere Polonya kadar olmazsa bile Rusya Yidiş tiyatrosu da parlak bir dönem yaşadı.

Doğu Avrupa’da Yidiş tiyatrosu en parlak dönemlerini yaşarken, Batı Avrupa’da ve ABD’de de Yidiş tiyatrosu boy göstermekteydi.

19. yy. sonlarında Doğu Avrupa’da yaşanan pogromlar 2 milyon Yahudi’nin Batı Avrupa ve ABD’ye göç etmesine neden olmuştu. Göçlerle birlikte Yidiş kültürü, tekrar Batı Avrupa’ya geri döndü, ABD de ise yeşermeye başladı.

Paris’te yerel sabit bir Yidiş tiyatrosu gerektirecek yeterli Yidiş kültürlü nüfus olmadığı için önceleri ziyaretçi sanatçılar getirildi. İlk ziyaretçi, 1888 Aralık ayında, Leizer Yakobovitch yönetimindeki Rus-Yidiş Dram ve Bale Kumpanyası oldu ve Goldfaden’ın bir oyunu sergilendi. Bu ilk oyun büyük bir başarı sağladı, hatta basında Yahudi olmayanların bile bu oyunu izlemeleri önerildi. Bu oyun sayesinde hem Yidiş tiyatrosu hem de Goldfaden çok popüler oldu. Bu popülerlikten cesaret alan Goldfaden 1889 yılında Paris’e geldi ve hemen Yidiş-Rus Dram Kumpanyası adı altında Paris’te ilk yerleşik Yidiş tiyatrosunu kurdu. Ancak ekonomik nedenlerden bu kumpanya 1890 yılında dağıldı, Goldfaden ülkesine geri dönmek zorunda kaldı. 1900 yılında tekrar Paris’e gelip yine bir sabit tiyatro kurma girişiminde bulundu ancak yine başarısız oldu. Bu başarısızlıklara rağmen Goldfaden Paris’te Yidiş tiyatrosunun tetikleyicisi oldu. 1903 yılından itibaren çeşitli politik görüşlere bağlı birçok amatör tiyatro kuruldu. Doğu Avrupa’da olduğu gibi Paris’te de kaliteli-kalitesiz (Shund) oyunlar çatışması yaşandı. İlk gerçek anlamda yerleşik tiyatro 1915 yılında Risachovski tarafından ‘Peretz Tiyatrosu’ adı altında kuruldu. İki savaş arası dönemde birçok profesyonel veya amatör tiyatro daha kuruldu.

Londra’da da benzer gelişmeler yaşandı. Yine Goldfaden 1883 yılında Londra’ya geldi. Londra’da ilk yerleşik tiyatro İbrani Dram Kulübü adı altında 1886 yılında East End’de kuruldu. Burada Yidiş olması kaydıyla müzikallerden dramlara kadar her türde oyunlar sergilendi. Bu tiyatro perdelerini 1935 yılına kadar açık tuttu. İki savaş arasında Londra’da birçok amatör ve profesyonel tiyatro kuruldu.

ABD’de Yidiş tiyatrosunun başarısı

New York’ta ise Yidiş tiyatrosu kuruluşunu 1881 yılında henüz 12 yaşında ABD’ye göç etmiş Boris Tomashefsky’ye borçludur. Gündüzleri bir sigara fabrikasında çalışan Tomashefsky, geceleri ve Şabat günlerinde Sinagogda şarkı söyleyerek adını duyurmaya başladı. Hiç seyretmemesine rağmen etraftan duyduklarıyla tiyatroya merak saldı ve bunu New York’a getirmeyi aklına koydu. Fabrikada birlikte çalıştığı Romanyalı Golubok’un Londra Yidiş tiyatrosunda ünlü iki aktör kardeşi vardı. Frank Wolf adlı bir taverna sahibini ikna ederek Golubok kardeşlerin ve dört aktörün New York’a gelmelerini sağladı. İlk gösteri büyük bir başarı sağladı. Henüz 14 yaşında olan Tomashefsky yine Frank Wolf’u ikna ederek artık kendisinin de dâhil olduğu bu grubun turneye çıkmasını sağladı. Genelde Goldfaden’ın oyunlarını sergileyen grup büyük bir başarı sağladı. Artık ABD’de Yidiş tiyatrosu olgusu başlamıştı. 1890-1940 yılları arasında New York’ta, Bronx ve Brooklyn’de yaklaşık 10 sabit sahne açıldı. Yaklaşık 200 grup da gezgin tiyatrolar olarak tüm ABD’yi dolaştı. Bu gruplar, Goldfaden’ın oyunlarından müzikallere, Tevrat’tan alınan konulardan Shakespeare’in Kral Lear’ına kadar her türde Yidiş dilinde oyunlar sergilediler. Bu dönemde Joseph Lateimer, Jacon Gordin gibi büyük tiyatro yazarları da ortaya çıktı.

II. Dünya Savaşı’nın ilk yıllarında Yidiş tiyatrosu manevi direniş aracı olarak devam etti. Ancak sonraki yıllarda tiyatrocuların çoğu katledildi. Savaş sonunda Yidiş dili ile birlikte öldüğü sanıldı. Ancak 50’li yıllarda yeni bir canlanış olduysa da 70’li yıllarda bu heyecan kayboldu. Yidiş’in tekrar canlandırılma hamlesinin başladığı 90’lı yıllarda tekrar hareket başladı. Günümüzde New York, Paris ve Londra gibi büyük merkezlerde Yidiş tiyatroları faaliyetlerini devam ettirmekteler. Hatta Polonya’da her yıl Yidiş tiyatro festivalleri bile tertiplenmeye devam edilmekte.

Kaynaklar:

YIVO – Yiddish Theater

Yiddish Theater – A Love story – Yael Katzir

The Golden Epoch of Yiddish Theater in America - Edna Nahshon

The World of Yiddish Theater in Paris – Pnina Rosenberg

Goldfaden - Joel Berkowitz

1890-1940 yılları arasında New York’ta Bronx ve Brooklyn’de yaklaşık 10 sabit sahne açıldı. Yaklaşık 200 grupta gezgin tiyatrolar olarak tüm A.B.D.’ ni dolaştı. Bu gruplar, Goldfaden’ın oyunlarından müzikallere, Tevrat’tan alınan konulardan Shakespeare’in Kral Lear’ina kadar her türde Yidiş dilinde oyunlar sergilediler. Bu dönemde Joseph Lateimer, Jacon Gordin gibi büyük tiyatro yazarları da ortaya çıktı.