Şah Rıza Pehlevi hem tahttan hem de paralardan düşmüştü

Esasen sikke adı verilen madeni paraların üzerinde yer alan bilgilerden hareketle edebiyata, filolojiye, güzel sanatlara dair de önemli verilere ulaşılabilir. Madeni paralar üzerinde uygulanan çalışma metodlarını biraz geliştirerek, yakın dönem kâğıt paraları üzerine uygulamak da mümkündür. Bu yazıda Türk devrimine ve kâğıt paralarına gönderme yaparak İran’da 20. yüzyıl başlarından itibaren yaşanan tarihsel gelişmelerin, kullanılan kâğıt paralara yansımasına değinmek arzusundayım.

20. yüzyıl başlarında İran tarihi ile Türkiye tarihi büyük benzerlikler gösteriyordu. Her iki ülke de I. Dünya Savaşı öncesinde Avrupalı büyük güçlerin iştahını kabartmaktaydı. 1907’de İran ülkesi, İngiltere ve Rus çarlığı arasında nüfuz bölgelerine ayrılıp işgal edilirken, aynı yıllarda İngiltere, Fransa ve Rusya yaklaşan büyük savaş öncesinde Osmanlı topraklarını kendi aralarında taksim etme planları yapıyorlardı. Bolşevik ihtilalinden sonra Rusya’nın devreden çıkmasıyla İngiltere, İran’ı tek başına kontrol altına almak amacıyla 1919’da ülkenin idari ve askeri teşkilatlanmasına yardımcı olmayı vaad eden kibar bir mandaterya kurma teklifinde bulundu. Ancak bu amaçla hükümete imzalatılan anlaşmayı, İran parlamentosu onaylamayacaktı. Aynı tarihlerde son Osmanlı Mebuslar Meclisi İngiltere ve müttefiklerinin giriştiği işgalleri onaylamadığı için İtilaf devletlerince dağıtılacak, böylelikle Anadolu’da örgütlü bir mücadelenin temelleri atılmış olacaktı. Her iki ülke de emperyalist batılı güçlere karşı Sovyetler Birliği’ne yanaşmakta bir mahsur görmeyecekti. 26 Şubat 1921’de olası bir İngiliz işgaline karşı İran hükümeti, Sovyetler ile ittifak anlaşması imzalarken, üç hafta kadar sonra TBMM Hükümeti de benzer bir anlaşma olan Moskova Anlaşması’na imza koyacaktı. 1923 yılında Osmanlı saltanatının yerine Türkiye Cumhuriyeti kurulurken, İran’da 1796’dan beri hüküm süren Kaçar hanedanının siyasi gücü, bu yıl içinde gerçekleşen hükümet darbesi ile tarihe karışacaktı.

TÜRKİYE-İRAN İLİŞKİLERİ

Türkiye’de asker kökenli büyük bir lider olan Mustafa Kemal Paşa köklü toplumsal reformlara imza atarken, İran’da bir başka asker kökenli devlet adamı Rıza Şah Pehlevi iş başındaydı. Bu idareciler devrinde, iki ülke arasındaki ilişkiler daha da yoğunlaşacaktı. Batılılaşma konusunda tarihi tecrübeleri, coğrafi konumu ve ticari münasebetleri nedeniyle daha fazla yol katetmiş olan Türkiye, pek çok alanda İran’a model teşkil edecektir. Hatta Rıza Şah ilk ve son yurt dışı gezisini 2 Haziran-15 Temmuz 1934 tarihleri arasında bu amaçla Türkiye’ye yapacaktı.

Şah’ın yönettiği ülkenin sorunları ile Atatürk’ün devraldığı ülkenin sorunları hemen hemen aynıydı. Güçlü bir ulema sınıfı, yabancılara tanınan ve ülkeyi yarı sömürge konumuna getiren ekonomik ayrıcalıklar, sanayi, ulaşım, bankacılık gibi kilit sektörlerin yabancıların elinde olması, kadınların arka plana itilmesi ortak sorunların başlıcalarını teşkil etmekteydi. Türkiye Cumhuriyeti, Lozan’da kapitülasyonları kaldırdıktan beş yıl sonra, Şah Rıza da yabancı devletlere verilen her türlü ticari ve ekonomik ayrıcalığı tek taraflı olarak kaldırdığını ilan ediyordu. Cumhuriyet Türkiyesi demir ağlarla ana yurdu dört baştan örerken, Rıza Şah da Trans İran adıyla anılan bir hatla, İran’ın önemli kentlerini birbirine demir yolu vasıtasıyla bağlıyordu. 1930’lu yıllarda Türk kadını seçme ve seçilme hakkını elde ederken İran’da kadınların çarşaf giymesi yasaklanıyor, Türkiye’de tekke ve zaviyeler kapatılırken İran’da ulemanın gücünü kıracak bir takım tedbirler alınıyordu. Tüm bu gelişmeler her iki ülkenin tedavülde olan kâğıt paralarının da üzerine işleniyordu.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN İLK YILLARINDA PARALAR

Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra yaklaşık dört yıl boyunca Osmanlı döneminden kalan paralar kullanılmaya devam etti. Zira para basımı oldukça masraflı bir işti. Bu durum doğal olarak yeni Türk devletinin egemenlik haklarını da zedelemekteydi. Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci emisyon paraları 5 Aralık 1927’de tedavüle girdi. Bu paralar doğal olarak buram buram milliyetçi öğeler kokmaktaydı. Osmanlının son zamanlarında Millet-i hâkime olan Türkler, Balkan Savaşları ve ardından gelen I. Dünya Savaşı’nda onurlarına büyük darbe almışlardı. Balkan toprakları tamamen yitirilmiş, Arapların yaşadığı bölgeler elden çıkmıştı. Bu durumda yapılan ilk iş, Türk milletinin köklü tarihsel geçmişine ve son dönemlerde kazanılan parlak zaferlere atıflarda bulunmak olmuştur. Bu emisyonun beş liralarında milliyetçi öğeler açıkça göze çarpıyordu. Paranın ön yüzündeki bozkurt ve ay-yıldız Türk tarihinin binlerce yıllık tarihi köklerine vurgu yapıyordu. Bu devirde bozkurt pek çok yerde kullanılıyor ve bu yolla Türklerin köklü tarihsel bağlarına dikkat çekilmesi amaçlanıyordu.

İran da tarihe bakış açısı itibariyle bizim cumhuriyetimizle benzer bir süreç yaşamaktaydı. Atatrürk’ün ölüm yılı olan 1938’de basılan 50 riyalde, Perslerden kalma antik harabelere yer verilmek suretiyle İran’ın güçlü tarihsel bağlarına işaret edilmiş oluyordu. Şah Rıza Pehlevi’nin 1941’de oğlu Muhammed Rıza Pehlevi adına tahttan çekilmesi ile Pers tarihine yapılan vurgunun daha da arttığını görmekteyiz. Nitekim Şah Muhammed Rıza döneminde İran şehinşahlığının kuruluşu 2500 yıl öncesine yani Pers Kralı Büyük Kiros’a kadar götürülüyordu.

ŞAH DÖNEMİNDE PARALAR VE İFADE ETTİKLERİ

2500 yıllık gelenek iddiası sadece Şah’ın söylevlerinde yer almakla kalmamış, dönemin paralarına da yansımıştı. 1970’lerde basılan 50 riyalin arkasında Büyük Kiros’un mezarının yer alması bu anlamda hiç de şaşırtıcı değildi. 1953’de basılan 20 riyalin ön yüzünde sağda ve solda duvar kabartmalarından fırlamış iki Pers askeri figürüne, resmin tam ortasına denk gelen kanatlı aslan figürü eşlik etmekteydi. Böylelikle İran paraları üzerinde “tarihî kökleri yüzyıllar öncesine kadar çıkan millet” anlayışının canlı izlerini görebilmekteyiz. Söz konusu millet, doğal olarak Şah’ın güçlü şahsiyeti çervesinde kenetlenmeliydi.

Böylelikle paraların hemen hepsinin ön yüzünde yer alan Şah’ın resimleri daha da bir anlam kazanmış oluyordu. Hatta 100 riyalin üzerinde yer alan ve Pehlevi hanedanının kurucusu ile oğlunu yanyana gösteren para, aynı zamanda hanedanın meşruiyetine işaret vazifesi de görüyordu. Bu para üzerindeki resimde baba-oğul uzaklara, muhtemelen İran’ın parlak geleceğine bakmaktaydılar. Yine aynı paranın arka yüzünde yer alan şehinşahlık tacı da bu vurguyu pekiştiriyordu.

Türkiye Cumhuriyeti, büyük bir savaş sonrasında kurulduğu için paralarının üzerinde bu mücadeleye dair güçlü atıflar bulunmaktaydı. Birinci emisyondaki büyük paraların yani 50, 100, 500 ve 1000 Türk liralarının ön yüzünde Atatürk’ün resimleri yer alırken, arka yüzünde ülkenin farklı bölgelerinden görünümler göze çarpıyordu. 50 liralarda Afyonkarahisar, 100 liralarda Ankara Köprüsü, 500 liralarda Sivas şehri gibi. Yüz yıllardır Osmanlı toplumuna başkentlik yapan İstanbul’a en ufak bir atıfta bulunulmazken, Başkomutanlık Meydan Muharebesi’nin kazanıldığı Afyon, Kurtuluş Savaşı öncesi çok önemli kararların alındığı Sivas ve tabii ki yeni devletin kalbi Ankara ön plana çıkarılıyordu.

Rıza Şah’ın iktidara gelişi ise dış güçlere karşı verilen bir bağımsızlık mücadelesi sonrasında olmadığından bu tür görseller yerine çağdaşlaşma konusunda verilen mücadele resmedilmiş, bu amaçla da paraların arkasına santral, baraj ve rafineri gibi tesisler yerleştirilmişti.

Rıza Şah’ın oğlu Muhammed Rıza Şah zamanında özellikle 1971’de basılan 100 riyal, bu anlamda ayrı bir önem taşır. 100 riyalin arka yüzünde Şah’ın 1963’de ilan ettiği “6 Bahman prensibi” adlı kalkınma planının izleri görülür. Buna göre İran’da toprak ağalığı kaldırılarak toprak köylüye dağıtılacak, otlak ve ormanlık alanlar millileştirilecek, okuma seferberlikleri başlatılacak, kadınlara seçme-seçilme hakkı tanınacak, tarımda makineleşme özendirilecekti. Paranın arkasında yer alan üç resim, bu planın adeta özeti gibiydi. İlk resimde bir doktor küçük bir çocuğu muayene ederken, ikinci resimde fötr şapkalı ve traktörün üzerinde kısa kollu bir gömlek giymiş çiftçi figürü boy gösterir. Son resimde ise öğretmen, orta ve daha ileri yaş seviyesinden insanlara okuma yazma öğretmekteydi. Şah, askerlik çağına gelmiş üniversite mezunlarına halk mekteplerinde öğretmenlik yaparak vazifelerini yerine getirme hakkı tanıyordu. Bu para sayesinde 6 Bahman projesi, kamunun zihnine kazınıyordu.

Yine İran’daki rejim kesintisiz 2500 yıllık şehinşahlık geleneğinin devamı iddiasında olduğundan, eski dönemlerden kalan saray ya da medrese resimlerine yer verilmiş, Hafız gibi ünlü şairlerin mezarları paraların arkasına iliştirilmiştir.

TÜRK PARALARINDA OSMANLI İZLERİ

Türkiye Cumhuriyeti eski rejimin yerine köklü değişimler getirmiş olduğundan, 1927’de çıkan birinci emisyon paralarında Osmanlı devletini hatırlatacak hiçbir figüre yer verilmiyordu. Osmanlıyı sembolize eden ilk emare 1939’da çıkan ikinci emisyon 500 Türk liralarının arkasındaki Rumeli Hisarı figürüdür. Bu figür, sonraki emisyonların hemen hepsinde kullanılacaktır. 1947’deki dördüncü emisyon on liraların arkasındaki Sultan Ahmet Çeşmesi, 1953’deki beşinci emisyon 500 liraların arkasındaki Sultan Ahmet Camii, 1976’daki 6. emisyon 50 liraların arkasındaki Topkapı Sarayı içinde yer alan fıskiye figürü, Osmanlıyı çağrıştıran diğer görsellerdir. Bununla beraber paraların üzerinde bir Osmanlı padişahının resmini görmek için 1986’da piyasaya sürülen 1000 liralık banknotları beklemek gerekecektir. Bu banknotun arka yüzünde Fatih Sultan Mehmet’in Venedikli ünlü ressam Gentile Bellini tarafından yapılan portresi, Marmara Denizi ve Sultan Ahmet Camii eşliğinde sunulmaktadır.

İRAN İSLAM DEVRİMİ SONRASI PARALAR

İran’daki en büyük toplumsal kırılmalardan biri 1 Nisan 1979’da İran İslam Devrimi’nin patlak vermesiyle yaşandı. Doğal olarak mevcut değişmelerden paraların üzerindeki semboller de nasibini aldı. Yeni rejimin en önemli sorunlarından biri Şah zamanının paraları ve bunların üzerindeki semboller meselesiydi. 1981’de yeni basım paralar tedavüle girene kadar mecburen eski paralardaki Şah figürlerinin üzerini sürşarj ile kapatma yoluna gidilmişti. Bu anlamda 50 riyaller güzel bir örnek teşkil eder. Bu birim paraların ön yüzünde bulunan Şah’ın portresi kapatılırken, arka yüzde yer alan ve İran’ın İslam öncesi dönemine vurgu yapan Pers kralı Büyük Kiros’un mezarını gösteren resme dokunulmamıştır.

Bu dönem İran paralarında baskın olan ana tema, dini mekânlar ve kutsal şahsiyetler (özellikle de İmam Humeyni) üzerine yoğunlaşmıştı. Devrimin hemen sonrasında dini lider Humeyni, aynı zamanda ordu kuvvetlerinin başı, savaşa ve barışa karar verecek yetkili şahıs, yüksek mahkeme başkanı ve başsavcıyı atayan kişi konumuna da ulaşmıştı. Özellikle Şah’a karşı yürütülen mücadelede en önemli rolü üslenmesi, sürgüne gönderilmesi ve geniş halk kitlelerini etkileyebilme gücü ona bu geniş yetkilerin tanınmasına yol açmıştı.

Fakat Humeyni’nin yaşadığı dönemde basılan paralarda dini liderin portresi paraların üzerinde yer almazken onun ölüm tarihi olan 1989’dan hemen sonra basılan ilk paralarda özellikle yüksek değerdeki banknotlarda Ayetullah Humeyni portresine tesadüf edilir. Yaşadığı süre içinde paralarda kendi resminin bulunmaması Humeyni’nin tercihi midir bilemiyorum. Bu durumun çeşitli nedenleri olabilir. İslamın portre sanatına sıcak bakmaması ya da Humeyni’nin kendisinden önceki şah rejimine benzemek istememesi etkenler arasında olabilir. Ama onun ölümü ile devrim ateşinin küllenmesinden çekinen idareciler belki de bu yolla kitlelere her daim Humeyni’nin, dolayısıyla devrimin varlığını hissettirmeyi amaçlamış olmalılar. Zira biliyoruz ki Humeyni’nin ölümünden sonra hiçbir din adamı onun popülaritesine yaklaşamadı.

Şah döneminin 100 riyalinde yer alan köylü figürü, fötr şapkası ve kısa kollu gömleği ile modern tarımı sembolize eden traktörün üzerinde resmedilirken, devrim sonrası İran köylüsü 1982 baskısı İran 200 riyalinin üzerinde uzun kollu elbiseler giymiş ve sakallı olarak resmediliyordu. Yine ilk paradaki köylü traktör üzerinde resmedilirken, bir diğer paradaki köylüler toprağı geleneksel yollarla yani kazma ve kürekle eşeliyorlardı.

Yine bu dönem paralarının arkasında yer alan figürlere göz atıldığında 1992’de basılan 1000 riyalin arkasındaki Kubbetu’s Sahra ve 2000 riyalin arkasındaki Kâbe motifleri hemen dikkati çekmektedir. Bu figürler yeni İran parasına girerken, İran’ın İslami devresine ait olmayan figürler yani Pers motifleri ile İran’ın şahlık dönemine ait diğer figürler paradan çıkıyor, başka bir deyişle milletten ümmete geçiş yaşanıyordu.

Görüldüğü üzere ülkelerde yaşanan siyasi ve toplumsal gelişmeler hakkında paraların bizlere söyleyecek çok şeyi var, yeter ki bakmasını bilelim.

ŞAH’IN PORTRESİNE SÜRŞARJ UYGULANMIŞTI

Para koleksiyonerlerinin yakınen bildiği gibi, tarihsel süreçte tedavülde dolaşan paraların üzerinde bir takım sürşarjlar yani ek baskılar yapılagelmiştir. Sürşarj uygulamasının değişik gerekçelerle uygulandığı biliniyor. Bazı paralar siyasi, bazıları ise ekonomik nedenlerle sürşarjlanıyor. İran paraları ekonomik sürşarja muhatap olan paraların yakın dönemde en önemli örnekleri arasında yer alır.

Para basmak, gelişmiş bir teknoloji ve yüksek bir maliyeti beraberinde getirir. Ancak varolan paranın üzerinde değişiklik yapmak, hem daha basit hem de daha ekonomiktir. 1979’daki İran İslam Devrimi sonrasında paralarda bulunan Şah portrelerine karşı böylesi bir tedbir yoluna gidilmişti. Zira İran’da hem iktidar, hem de rejim değişikliği yaşanmış ve eskiyi hatırlatan herşeyin silinmesine girişilmişti. Gündelik hayat içinde vatandaşların sıklıkla kullandığı paralar üzerindeki semboller iktidar açısından son derece büyük önem taşımakataydı. Şah’ın paralar üzerindeki portrelerine değişik şekillerde sürşarj uygulanmıştı. Bazı paralarda Şah’ın portresinin üzerine siyah bir çarpı işareti konulmuştu. Ancak bu işlem sonrasında Şah’ın portresi açıkça seçilebilmekte, sadece “istenmeyen adam” olduğu anlaşılmaktaydı. En yaygın sürşarj şekli ise Şah’ın yüzünün dekoratif bir şekille kapatılması biçimindeydi. Bu yöntemde şeklin altında bir portre olduğunu seçmek son derece zordu. Şah’ın gizli portresinin yer aldığı fligran kısmı da unutulmamış, bu kısma ya İran’ı temsil eden güneş ve aslan figürü, ya da “Cumhuriye İslamiye İran” yani “İran İslam Cumhuriyeti” ibaresi konmuştu. Böylelikle “istenmeyen adam” ilan edilen Şah’ın hatırası da paralardan kazınmaya çalışılmıştı.

KAYNAKÇA

İbrahim Artuk; Nümismatik İlmi ve Faydalarına Kısa ve Toplu Bir bakış”, Türk Nümismatik Derneği Bülteni, Bülten No.9, İstanbul, 182, s.10

Gene R. Garthwaite; İran Tarihi Pers İmparatorluğu’ndan Günümüze (çev: Fethi Aytuna), İstanbul 2011

İran 2500 yaşında, İran Büyükelçiliği Kültür Müsteşarlığı yayını, Ankara 1972.

Muhsin M. Milani; “Humeyni’den Hameney’e Velayet- Fakih Kurumunun Değişimi” (Çev: Fatih Topaloğlu), Dokuz Eylül İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 19, İzmir 2004, s. 189-210.

Rameş Sanghvi; Aryamehr: İran Şahı Siyasi Bir Biyografi, İstanbul 1971.

Celali Yılmaz; “Kağıt Paralar Üzerine Sürşarj”, Collection, sayı: 16, s. 39-41.