İzmir’in düşman işgalinden kurtuluşundan çok kısa bir süre sonra, Alliance Israelite Universelle’in Ziraat Okulu, bölgenin ziraat eğitiminin ilk adımlarını atmıştı. Geçtiğimiz hafta bu okulun kuruluşuna giden süreci incelemiştik. Bu hafta ise okulun kuruluşunu ve etkilerini paylaşıyoruz.
Dr Siren Bora
Alliance Israelite Universelle’in Bornova Ziraat Okulu arazisi, Baron de Hirsch’ten temin edilen para ile 1890 yılının nisan ayında, 19 bin Frank’a satın alındı. Bornova Tren İstasyonu’na beş dakika uzaklıkta, Bornova Bayraklı yolu kıyısında yer alan ve toplam 60 dönüm olan arazi son derece verimli idi. Arazinin her köşesi ekilebilir nitelikte olup içerisinde büyük bir bağ, bir çiftlik evi, bir mahzen, iki ahır, bir büyükbaş hayvan ağılı ve bir tavuk kümesi yer alıyordu. Bu arazinin reel değerinin 60 bin Frank olduğu iddia edilmekte idi. Anlaşıldığına göre yapılan kârlı alışverişten son derece memnun olan Alliance yetkilileri, 60 dönüme ilave olarak hemen yanında yer alan 50 dönüm araziyi de satın aldı; böylece tarım okulunun yüzölçümü 110 dönüme ulaştı. Yeni alınan arazinin içerisinde de değişik kalitede üzüm yetiştirmeye elverişli bir bağ, 364 adet zeytin ağacı, 100’e yakın değişik meyve ağacı yer almaktaydı.1 Bölgedeki Rum ve Müslüman Türk çiftçiler ile okulun arazisine komşu olan Edward Whittal’in,2 çiftlik okulun ilk yöneticisi olan Nissim Misri ve öğrencilerinden pratik ve teorik yardım aldığını ve işçi kiraladığını öğrendiğimiz çeşitli yazışmalar ve raporlar sayesinde, Bornova Ziraat Okulu’nun kısa bir zaman içinde başarılı sonuçlar aldığı saptamasını yapabiliyoruz. Okul, Misri’nin görevinden ayrılmasından (ya da görevden alınmasından) sonra, yeni atanan yönetici M. Goldenberg tarafından 1894 yılının sonuna değin idare edildi. Yöneticilerinin raporlarından anlaşıldığına göre; okulda teorik çalışma, genel ziraat, botanik, şarapçılık, meteoroloji, marangozluk, inşaatçılık, at yetiştiriciliği, veterinerlik, işletme, aritmetik, Türkçe, Fransızca ve İbranice dersleri veriliyordu. Ayrıca çiftlik-okulda, uzmanlar eşliğinde kaliteli şarap ve peynir üretiliyordu. Alliance Israelite Universelle’e ait olan Bornova Ziraat Okulu’nun, 1894 yılına kadar, farklı bir statüde çalıştığını düşünüyoruz. Çünkü resmi belgelere göre okul, 22 Haziran 1310 (5 Temmuz 1894) tarihinde Osmanlı padişahının izni ile kurulmuş görünüyor.3 Bornova Ziraat Okulu’nun arazilerinin işletme hakkı, 1894 yılının aralık ayından itibaren İzmir Yahudi Cemaati yönetimine devredildi. Aron Rodrigue, 1895 yılından itibaren Bornova Ziraat Okulu’nun terk edildiğini belirtir.4 Ancak çiftliğin resmen satıldığı tarih olan 1913 yılına değin arazi, İzmir Yahudi Cemaati’nin tasarrufunda kaldı ve arazide ekilecek olan ürünlere ait tohumlar cemaat tarafından seçilip temin edilerek arazi cemaat tarafından ekilip biçildi. Çiftliğin yöneticisi ise, Alliance Israelite Universelle’in İzmir Okulu Müdürü Gabriel Arie idi.5 Aynı zamanda Osmanlı tabiiyetinden olan Gabriel Arie, uzun bir süre bu görevde kaldı.
ÖRNEK ALINAN OKUL
Bornova Ziraat Okulu, Alliance Israelite Universelle’in tek tatminkâr sonuç aldığı çiftlik okuldu. Bu okulun başarısından esinlenilerek, Jewish Colonization Association (Yahudi Koloniler Birliği)6 tarafından Akhisar’da Or Yehuda Tarım Kolonisi kuruldu. Bornova Ziraat Okulu’nun fermanının, (simgesel olarak 10 dönümlük arazisi ile birlikte) Akhisar Or Yehuda’ya transferi için 12 Şubat 1315 (25 Şubat 1899) tarihinde müracaatta bulunuldu.7 Okul fermanı, Or Yehuda’ya transfer edildikten sonra Bornova Çiftliği olarak söz edilmeye başlanan Bornova çiftlik okuluna 1903 yılından itibaren ziraatla uğraşmak isteyen fakat bu konuda yardıma gereksinme duyan Rusya göçmenlerinin yerleştirmesi gündeme geldi.8 Bornova Ziraat Çiftliği’nin tapusu, 1903 ile 1913 yılları arasında zamanını saptayamadığımız bir tarihte, Fransa Hahambaşısı Zadoc Khan’ın üzerine geçirildi ve Haziran 1913 tarihinde 25.500 Frank bedel karşılığında satıldı. İşlemleri başından sonuna kadar takip eden kişi, Avukat Gad Franko idi.
1860 yılında kurulmuş olan Alliance Israelite Universele’in, eğitime ve ziraata ilişkin etkinliklerini organize etmek ve denetlemek adına, hayranlık uyandıracak bir koordinasyon ağı oluşturduğunu söylemek yerinde bir saptama olacaktır. Alliance yöneticileri, yapılması kararlaştırılan çalışmaya ilişkin önce bir finans kaynağı buluyordu. Sonra, çalışma bölgesinde müfettişleri aracılığı ile ayrıntılı araştırmalar yapıp alanında yetkin kişilere onlarca rapor, plan, proje hazırlatıyor; yapılacak işin mali portresini çıkartıyor; araziyi satın aldıktan sonra inşaatları ve teknik çalışmaları yaptırıyordu.9
İzmir ve çevresinin işgalden kurtuluşunun akabinde, bağların ve bahçelerin tahrip edildiği bir dönemde, kapsamlı olarak teorik ve pratik eğitim verme kapasitesine sahip İzmir Mıntıka Ziraat Mektebi’nin kurulabilmesi için mutlaka bir ön koşul gerekli. Bu ön koşul, bölgede daha önce kurulmuş ve profesyonel çalışmış olan benzer bir kurumun ya da başka deyişle bir çiftlik okulun deneyimleri ve mirası olmalıdır: Derslikleri olan bir okul ve bir çiftlik binası, yıllarca deneyimli ziraat eğitmenlerinin denetiminde ekilmiş araziler, kaliteli, verimli bağlar, şarap mahzenleri, peynir imalathanesi, zeytinlikler, sebze ve çiçek bahçeleri.
Alliance Ziraat Çiftlik Okulları, yerel yöneticiler tarafından tanınmayan ya da bilinmeyen yabancı kurumlar değildi. Tam tersine, Alliance’ın ve JCA’nın ziraat çiftlik-okullarının başarıları Osmanlı yöneticileri tarafından imrenilerek yakından izlenmiş ve takdir edilmişti. Çünkü Osmanlı Devleti özellikle 1877-78 Osmanlı-Rus Harbi’nden sonra Rusya, Kafkaslar, Ege Adaları ve Doğu Avrupa’dan gelen Müslüman göçmenler ve onların iskân sorunları ile karşı karşıya kalmıştı. Osmanlının karşı karşıya kaldığı bu sorun, Alliance’ın ziraat çiftlik okullarını açma girişimlerini teşvik eden hatta hızlandıran Doğu Avrupa ve Rusya’dan gelen Yahudi göçmenlerin sorunları ile büyük bir benzerlik gösteriyordu. Nitekim Osmanlı Devleti tarafından da bu dönemde çeşitli kentlerde uygulamalı ziraat okulları açılmıştı: 1881 yılında Edirne’de Hamidiye Ziraat Mektebi ve Numune Çiftliği; 1891 yılında Bursa’da Ziraat Mektebi; 1889 yılında Selanik’te Yüksek Ziraat Mektebi ve 1893 yılında İstanbul’da Halkalı Yüksek Ziraat Mektebi ve 1902 yılında İzmir Seydiköy Numune Çiftliği ve Bağcılık Aşı Ameliyatı Okulu.10 Adlarını saydıklarımız arasında, arzu edilen başarı elde edildiği için dikkate değer olan tek okul, ‘Halkalı Ziraat Mekteb-i Alisi’ idi. Diğer okul ve çiftliklerde ne yazık ki başarılı sonuçlar alınamadı. Öte yandan olağanüstü koşullar söz konusu olduğu zaman Osmanlı yöneticileri, ülkenin gereksinmelerinin karşılanması gerekçesi ile Alliance’ın veya JCA’nın ziraat çiftliklerine el koyup kullanmışlardı. Söz gelimi Birinci Dünya Savaşı sırasında, İzmir Valisi Rahmi Bey’in kararı ile başarılı sonuçlar alan Akhisar’daki Or Yehuda Tarım Kolonisi’nin 500 dönümlük arazisine el konulmuş ve Seydiköy’de verimsiz bir arazi üzerinde kurulmuş olan Ziraat Okulu buraya taşınmıştı.11
1 AAIU, TURQUIE, Smyrne-TURQUIE LXXXIX E 1053. Bulletin de l’Alliance 2me Serie No 15 page 50.
2 Edward Whittal’in Yahudi ziraat eğitmenleri ve öğrencilerinden aldığı yardım, sadece arazisinde yapılan çalışmalardan ibaret değildir. Aynı zamanda, Whittal Ticarethanesi’nde de yardımlardan yararlandığı anlaşılmaktadır.
3 CAHJP, 235 ICA LONDON 4 n. 256-283. İzmir Valisi Kamil Paşa tarafından Vezir-i azama yazılan mektuba göre; Bornova Ziraat Okulu, 22 Haziran 1310 tarihinde resmen kurulmuş ve 12 Şubat 1315 tarihinde de Akhisar’da bulunan Or Yehuda Tarım Kolonisi’ne transferi için müracaatta bulunulmuştur. Mektupta “transfer edildi” şeklinde yazılmıştır; ancak, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan bir belgeye göre, Bornova Okulu’nun Akhisar Or Yehuda’ya taşınıp orada inşa edilmesi izni, 4 Rebiülevvel 322 tarihinde verilmiştir. BOA, Kilise Defteri 4 Belge 350/792, s. 154.
4 Rodrigue, Türkiye Yahudilerinin Batılılaşması “Alliance Okulları” 1860-1925, Ankara Haziran 1997, s. 167.
5 CAHJP, 235 ICA LONDON 4 n. 256-283. Gabriel Arie’nin 27 Nisan 1903 tarihli mektubu, s. 2.
6 Jewish Colonization Association’ın kurulmasına ilişkin proje, Fransa Hahambaşısı Zadoc Khan’a aittir. Onun tarafından Baron de Hirsch’e teklif edilmiştir. JCA, geri kalmış, yoksul Yahudilere yardım amacı ile tarım, endüstri, eğitim, göç sorunu, göçebelik, moral takviyesi, kredi ve yardım sağlamak amaçları ile 1891 yılında Baron Hirsch tarafından kurulmuştur. Baron Hirsch, özellikle Doğu Avrupa ve Rusya göçmeni Yahudilerin Arjantin’de kurulacak olan Tarım Kolonilerine yerleşmesini sağlamayı düşünmektedir. JCA’nın merkezi Paris’te olup sermayesi 50 milyon franktır. Bkz. Gabriel Arie, Histoire Juive – depuis les origines Juqu’a nos jours, Paris 1923, s. 351-352. Ziraat okulları ile ilgili çalışmalara 1870 yılında başlamış olan Alliance Israelite Universelle ve Jewish Colonization Organization 1891 yılından itibaren işbirliği yapmışlar; her iki kurumun etinliklerinin ve eylemlerinin koordinatörlüğü, Alliance’ın yönetiminden sorumlu olan Maurice Leven tarafından yürütülmüştür. Ayrıntılı bilgi için bkz. Rodrigue, a.g.e., s. 166.
7 Mektupta bu tarihte “transfer edildiği” yazılmıştır; ancak, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan bir belgeye göre, Bornova Okulu’nun Or Yehuda’ya taşınmasına ilişkin izin, 4 Rebiülevvel 322 tarihinde verilmiştir. Bornova Okulu Or Yehuda’ya taşınmış gibi gösterilerek Or Yehuda Tarım Okulu için ruhsat sahibi olunması sağlanmıştır. Bkz. BOA, Kilise Defteri 4 Belge 350/792, s. 154.
8 CAHJP, 235 ICA LONDON 4 n.149-215. Gabriel Arie’nin 11 Kasım 1900 tarihli mektubu. CAHJP, 235 ICA LONDON 4 n. 256-283. Gabriel Arie’nin 27 Nisan 1903 tarihli mektubu.
9 Ege Üniversitesi İzmir Atatürk Sağlık Yüksek Okulu Müdürlüğü binasının fotoğrafı, 1901 yılında Or Yehuda Tarım Kolonisi için inşa edilmek üzere hazırlanan okul binasının planı, özellikle cephe görüntüleri ile büyük bir benzerlik gösteriyor. O plana göre daha yalın, daha sade ve daha küçük. Belki, Or Yehuda’nın okul planı hazırlanırken örnek teşkil etmiş olabilir. Ya da 19. yüzyılın son çeyreğinde Fransa’ya özgü benzer mimari yapı örnekleridir ve Alliance ile JCA tarafından çiftlik-okul binalarının inşası sırasında tercih edilmişlerdir.
10 Keleş, “a.m.”, 231-233. Osmanlı Devleti’nin ziraat alanındaki eğitim çalışmaları, Tanzimat’ın ilan edilmesinden bir süre sonra, 1846 yılında başlamıştır. Abdülmecit’in arzu ettiği “ziraat eğitimi” reformunun gerçekleştirilebilmesi amacı ile önce, Amerika’dan bir uzman, Dr. Davis, ülkeye davet edilmiş ve sonra Barutçubaşı Evanis ile birlikte yaptıkları ön çalışma ile hazırladıkları raporun ışığında ilk Osmanlı Ziraat Çiftlik-Okulu, İstanbul’da Baruthane civarında Aya Mama’da açılmıştır. Söz konusu iki uzman tarafından hazırlanan rapora göre, ziraat eğitiminin başarılı olması, mutlaka teorik ve pratik eğitimin bir arada verilmesi ön koşuluna bağlıdır. Aya Mama Okulu, 1848 yılında açılmış ancak başarılı sonuçlar alınamaması nedeni ile, 1851’de kapanmıştır.
11 CAHJP, ICA TURKİYA 30, 30 Kasım 1918 tarihli mektup.
Alliance Israelite Universele’in, eğitime ve ziraata ilişkin etkinliklerini organize etmek ve denetlemek adına, hayranlık uyandıracak bir koordinasyon ağı oluşturduğunu söylemek yerinde bir saptama olacaktır.
Okulda teorik çalışma, genel ziraat, botanik, şarapçılık, meteoroloji, marangozluk, inşaatçılık, at yetiştiriciliği, veterinerlik, işletme, aritmetik, Türkçe, Fransızca ve İbranice dersleri veriliyordu. Ayrıca çiftlik-okulda, uzmanlar eşliğinde kaliteli şarap ve peynir üretiliyordu.
Yazının birinci bölümü
