Çocuklarınızın öfke nöbetlerini anlamak ve onlara destek olabilmeniz için bazı ipuçları
Çocuklar zaman zaman farklı sebeplerden dolayı öfkeli davranışlar içeren, şiddetli ağlamalar, tutturmalar ve krizler yaşayabilirler. Genellikle böyle durumlarda ebeveynlerin ‘ne yapsam sakinleşmiyor, istediklerini yapsam da susturamıyorum’ tarzında çaresizlik hissiyle başa çıkmaya çalıştıklarını görmekteyiz. Öfke nöbetlerini doğru yönetebilmek için ilk önce doğru tanımının yapılması gerekmektedir.
Öfke nöbeti nedir?
Çocuklarda öfke nöbetleri sıklıkla yaklaşık 1,5-3 yaşları arasında görülmektedir. Öfke nöbeti sırasında çocuklar tutturur, uzun süreli ağlar, kendilerini yere atabilir ve zaman zaman başlarını yere ya da duvara vurabilirler. Her çocuğun karakteri değişiklik gösterdiği gibi yaşadığı öfke nöbetleri de farklılık gösterebilir. Bu nöbetler aslında gelişimsel sürecin bir parçasıdır. Çocuk bağlanma ve bağımsızlaşma arasında yaşadığı içsel süreç ve çatışmalardan dolayı bu tarz davranışlar sergilerler. Ancak bu sürecin sağlıklı tamamlanabilmesi için davranışların doğru tanımlanması ve kontrol edilmesi önerilir.
Öfke nöbeti neden yaşanır?
Çocuklar genellikle bir yaşından itibaren yüksek derecede otonomi kazanma, bağımsız olma, kontrol sahibi olma ve her şeyi kendileri yapmak isterler. Yaşanan krizler sıklıkla fiziksel olarak zorlandıkları, bilişsel becerilerinin yetmediği ya da dil becerilerinin kendilerini ve isteklerini ifade etmekte eksik kaldığı durumlarda meydana gelir. Her çocuğun gelişimi aile öyküsüne ve yaşadığı çevreye göre değerlendirilmeli. Bu yaş dönemlerinde çocuklar her şeyi kendileri yapmak ve karar vermek isterler, bu yüzden bahçede top oynamak isteyen bir çocuğa eve girmesi söylendiğinde, ya da daha çok televizyon izlemek isteyen bir çocuktan yemek yemesi istendiğinde çocuklar istediklerini yapamayacaklarını fark etmiş olurlar ve bu da nöbetlerine zemin hazırlamış olur. Unutulmaması gereken bir diğer önemli konu ise, yetişkinlerin bile aşırı uyarıldıklarında, yorgun, uykusuz ya da aç olduklarında duygularını ve davranışlarını kontrol etmekte zorlandıklarıdır. Çocuklarda bu durumlarda daha kolay öfke nöbeti yaşayabilirler. Bunu göz önünde bulundurarak böyle durumlarda çocuklardan anlayışlı, sabırlı ya da sakin olmalarını beklemek yanlış bir beklenti olacaktır.
Öfke nöbetini pekiştirmek
Öfke nöbeti sırasında istediği her şey yapılan çocuğun yanlış davranışları pekişmiş olur. Çocuk ağladığı ya da bağırdığı zaman istediklerini yaptırabildiğini öğrenmiş olur ve bir sonraki kriz durumunda istediklerini yaptırmak için daha kuvvetli ve şiddetli nöbetler geçirmeye başlar. Nöbet sırasında aileden olumlu ya da olumsuz ilgi toplayan çocuklarında davranışları pekişir. Doğru davranışlar sergilediği zaman yeterli olumlu pekiştirmeyi alamayan çocuk da öfke nöbeti sergilemeye başlayabilir bu yüzden çocuğunuzun yaptığı olumlu davranışları mutlaka olumlu takdir cümleleriyle desteklemeniz gerekir. Olumlu takdir davranışlarının büyük ve pahalı hediyeler olmasına gerek yoktur. Oyuncaklarını toplayan bir çocuğa, ‘Aferin Eda, oyuncaklarını topladığın için seni tebrik ediyorum’, ‘Keremciğim bana masayı kurmaya yardımcı olduğun için teşekkür ederim’, ‘Canım kızım artık kendi başına giyinebiliyor, aferin sana’ gibi basit ancak takdir içeren cümleler kurabilirsiniz. Çocuklar sergilediği davranış karşısında olumlu geribildirim aldıklarını gördükçe bu davranışları daha çok yapma eğilimi gösterecektir. Ancak yaptığı hatalı davranışlar sonucunda da sevdiği bir şeylerden mahrum kalacağını bilmeli ve bu eksikliği yaşamalıdır. Davranışları olumlu ve olumsuz pekiştirme konusunu bir sonraki yazımızda daha detaylı inceleyeceğiz.
Öfke nöbetlerini engellemek
Öncelikle aşağıdaki sorulara cevap bulunmalıdır.
ü Neden, ne zaman, nerede ve kimlerin yanında ne sıklıkla oluyor?
ü Bir durumdan diğerine geçerken çocuğumu hazırlıyor muyum? Yoksa ona hiç fırsat ve uyarı vermeden direkt benim söylediğimi hemen yapmasını mı bekliyorum? (Parkta oynamak için 15 dakikan kaldı, 5 dakika kala tekrar haber vereceğim ve sonra eve gideceğiz.) Çocukların bir aktiviteyi bitirip diğerine geçmek için bilgiye ve zamana ihtiyacı vardır.
ü Uyku, yemek vakti, yatmadan kitap okuma, yatağa hazırlık gibi düzen ve rutinlerimiz var mı? Çocuklar ani değişimlerden ve kontrol edemedikleri durumlardan hoşlanmazlar. Bu yüzden çocuğunuza günlük bir rutin oluşturmanız gerekmektedir.
ü Çocuğuma seçim hakkı tanıyor muyum? Yoksa ona yapması gereken her şeyi ben mi söylüyorum? Güç savaşına girmek yerine: ‘Kırmızı mı yoksa mavi botlarını mı giymek istersin bugün?’ tarzında sorularla seçenekleri siz sunarak ancak onun karar vermesine ve kontrolde hissetmesine destek olabilirsiz.
ü Çocuğumdan yapmasını istediğim ve beklediğim şeyler yaşına uygun mu? Gelişimine uygun mu? Her çocuğun gelişimi farklı olduğu gibi büyüdüğü ortama göre karakteri, becerileri, yapısı da farklıdır. Çocuklarınızdan onları zorlayacak ve yetersiz hissettirecek beklentilerde olmak yine öfke nöbetlerine yol açar.
Öfke nöbeti sırasında yapılması ve yapılmaması gerekenler:
ü Bağırıp çağırmak, çocuğunuzu sakinleştirmeyecek, daha çok ajite edecektir.
ü Sakinliğinizi koruyarak çocuğunuza sakin kalınabileceği mesajını vermiş olacaksınız.
ü Tutarsız davranışlar nöbetin şiddetini arttırır. Çocuğunuza bağırıp daha sonra sakin konuşmak, onla ilgilenmek sonra ilgisiz bırakmak ona karmaşık mesajlar verecektir.
ü En etkili yöntem: Göz teması kurmamak ve aldırmıyor gibi davranmaktır. Ancak çocuk sakinleştiğinde tekrar göz teması kurmalı ve iletişime geçmelisiniz. Çocuğunuzun güveni için onu görebileceğiniz yakınlıkta durmanız gerekir.
ü Ders vermeye çalışmak, yanlış ve doğru davranışları anlatmak için hiç de uygun bir zaman değil! Çocuğunuz sakinleştikten sonra onunla fiziksel temasta bulunarak, güvenli bir ortam yaşanılan kriz hakkında konuşabilirsiniz. Bu ilişkinizi güçlendirecektir.
ü Her istediğini hemen yapmak veya vermek! Kriz sırasında istediklerini yapmak onun bu nöbetlerini pekiştirecektir.
ü Mutlaka öfke nöbeti sonrasında çocuk sakinleştiğinde yaptığı davranışı onaylamadığınızı ve onu çok sevdiğinizi paylaşın. Çocuklar öfke nöbetlerinden sonra kendilerini savunmasız ve korku dolu hissedebilirler. Onlara güvende olduklarını ve sevildiklerini hatırlatabilirsiniz.
Hangi durumlarda uzmandan destek alınmalıdır?
ü Çocuğunuz günde üç ya da daha fazla, 15dakikadan uzun süren öfke nöbetleri yaşıyorsa.
ü Çocuğunuz kendini sakinleştirmede güçlük yaşıyorsa.
ü Çocuğunuz 4 yaşını geçmiş olmasına rağmen çok sık ve yoğun öfke nöbetleri yaşıyorsa.
ü Çocuğunuz öfke nöbetleri sırasında kendine, çevresine zarar veriyor ve saldırgan davranışlar sergiliyorsa.
ü Ebeveyn olarak öfke nöbetleri sırasında nasıl davranacağınızı bilemiyor, kendinizi ve duygularını kontrol edemiyor ve çaresiz hissediyorsanız.
