3000 yıllık Mısır Çıkışı hikayesi aslında neleri başarabileceğimizin, gerçek gücümüzü keşfetmenin hikayesidir..
PESAH SEDERİ: Düzen
R. Simon Jacobson, Seder’in asıl amacının günlük hayatı, korkularımızı, ilerlememizi engelleyen kısıtlamalarımızı, tutukluklarımızı, bağımlılıklarımızı aşmak olduğunu vurgular. Seder gecesi, içimizde esaret hislerini canlandırır ve bize özgürlüğe geçiş sürecini yaşatır. Kendi esaretimizi deneyimler, sonra nasıl Tanrı’nın yardımı ile kurtulduğumuzu görürüz. Bu şekilde aslında hayatta kime güvenebileceğimizi ve gerçek özgürlüğün, sadece Tanrı’ya hizmet etmekten geçtiğini kalbimizin derinliklerinde ve tüm benliğimizde yaşayarak hissederiz.
İsrail toprakları dışında yaşayan Yahudiler, Pesah’ın ilk iki gecesinde, İsrail’de yaşayanlar ise sadece ilk gece Seder yaparlar.
1- MUMLAR: Her Şabat ve bayramda olduğu gibi, Pesah şerefine mumlar yakılır. Pesah bu yıl Şabat’a geldiği için güneş batmadan önce Şabat ve bayram mumları yakılır (Baruh Ata Ad. Elo-enu Meleh Aolam Aşer Kideşanu Bemitzvotav Vetsivanu Leadlik Ner Şel Şabat ve Yom Tov- -Bizlere Şabat ve Yomtov mumlarının yakılması mitsvasını veren Evren’in Efendisi Tanrı’mız Sen Mübareksin).
2- ŞARAP: Seder'de sadece kırmızı Kaşer Lepesah şarap kullanılır.
Neden kırmızı şarap? Şarap, neşe ve sevinci; kırmızı ise ‘kan’ı simgeler. Kan, atalarımızın esaret günlerinde nasıl eziyet çekip kanadıklarını ifade eder.
Kan, aynı zamanda özgürlük kanını da simgeler. Mısır’dan çıkıştan önceki akşam atalarımız Mısır’da kutsal sayılan kuzuyu kesip, kanını evlerinin kapısına sürer ve bu şekilde son felaket olan behor erkeklerin ölümü, Yahudileri etkilemez.
Seder sırasında dört bardak şarap içilir. Neden?
*Dört; Tora’daki dört kurtuluş ifadesini simgeler: “1-Sizi Mısır’ın yükü altından çıkaracağım… 2-Sizi onların köleleştirici işlerinden serbest kılacağım… 3-Sizi büyük bir güç gösterisi ve sert yargılar eşliğinde özgürlüğe kavuşturacağım… 4-Sizi Kendim’e Halk olarak alacağım...”(Şemot 6:6-7)
*Başka bir yoruma göre, İsrailoğulları sürgündeyken, dört büyük erdemli davranış gösterirler: 1-Yahudi isimlerini ve kıyafetlerini değiştirmezler. 2-Kendi ana lisanları olan İbraniceyi konuşmaya devam ederler. 3-Dürüstlük ve ahlaklarını korurlar. 4-Birbirlerine sadık kalırlar ve birbirlerinin sırlarını açığa vurmazlar.(Midraş Teillim 114:4)
3- SEDER TABAĞI/ Sembolik yiyeceklerin dizilişi:
Seder tabağı/ tepsisi, masanın ortasına, üstündeki her parça da belli bir sıraya göre yerleştirilir. Tepsinin içindeki sembolik yiyeceklerin ve yerlerinin her birinin mistik anlamları vardır. Seder’deki her parça, ruhumuzun ideal durumunun yansımasıdır.
Tepsiye önce üç Matsa yerleşirilir.
Ateşte kızartılan kuzu kolu****, matsaların sağına (Hesed-Sevecenlik, iyilik)
Haşlanmış yumurta matsaların soluna (Gevura-Güç, kendine hâkimiyet)
Marul tabağın ortasına (Tiferet-güzellik)
Haroset, kuzu kolun sağına alta (Netzah- Sonsuzluk)
Kereviz yaprakları harosetin soluna alta (Hod- Görkem)
Seder tabağının kendisi Malhut’u (Kralllık) temsil eder. Malhut, Tanrı’nın Kendisini fiziksel dünyada ortaya çıkarma ve Kendi yaratma gücünü bu dünyaya yöneltme aracıdır. Diğerkâmlığı temsil eder. Sağlıklı özgüvenin temeli, nereden geldiğimizi, bizi ve algılayabildiğimiz her şeyi Kimin yarattığını bilmek ve içimizde kurtarılmayı bekleyen Tanrısal gücün farkındalığıdır.
1.Matsa: Hiçbir kırığı olmayan üç adet matsa, üzeri örtülü olarak tepsiye yerleştirilir.
Neden matsa? Atalarımız Mısır’da köleyken de ekmek yerine; işlerini zamanında yetiştirebilmeleri için, pişirmesi ve yemesi çok az zaman alan ve uzun süre tok tutan bir tür matsa yiyordu. Kölelikleri süresince yedikleri “ha lachma anya-fakirlik ekmeği” matsayı, Mısır’dan özgürlüğe doğru aceleyle çıktıklarında da yediler. Ancak hazırladıkları hamurun mayalanmasını bile beklemeden Mısır’dan çıkışta; yenilen matsa farklı olarak; artık ‘özgürlük ekmeği’ idi.
Neden üç tane? En üstteki ve en alttaki, lehem mişne- atalarımız çöldeyken Şabat ve bayram günlerinde gökten gelen çift porsiyon manna’yı temsil eder. Ortadaki matsa ise, Pesah’ta matsa yeme mitsvasını temsil eder.
Arizal’e göre ise, bu üç matsa, üç zihinsel becerimizi simgeler: hohma (bilgelik, veya kafamızda bir düşüncenin aniden belirdiği o kıvılcım anı), bina (kavrama veya düşünceyi çözmek, bütünlüğünü anlayabilmek için analiz etmek) ve daat (bilgi, veya o ilk düşünceden yola çıkıp harekete geçmemizi sağlayan sonuç çıkarımı).
2. Karpas: Kereviz, maydanoz, turp yaprağı-ve tuzlu su veya Kaşer Lepesah sirke.
Neden? Öncelikle masadaki çocukların ilgisini çekip soru sormaya yöneltmek amaçlıdır. Bu otlar, o dönemdeki Yahudilerin düşük spritüal seviyesini, tuzlu su veya sirke, Mısır’da Yahudilerin döktükleri ter ve gözyaşını simgeler. Kereviz veya maydanozu tuzlu suya batırıp salladığımızda gözyaşı görüntüsü verir.
Kabalistik olarak karpas, yerde, toprakta yetiştiği için ve bize alçakgönüllü olarak kalmanın önemini hatırlatır.
3. Maror: Acı otlar.
Neden? Acı otlar bize atalarımızın Mısır’da çektiği acıları anımsatır. Acı otlar için ülkemizde marul kullanılır. Marulun özelliği, tatlı olarak başlayıp, sonlara doğru acılaşmasıdır. Yahudilerin Mısır’da yaşadıkları ilk zamanların tatlı olmasını, fakat sonunda zorluk ve acıya dönüşmesini simgeler.
Kabalistik olarak maror, başkasının çektiği acı ve ıstıraba şefkat gösterebilmeyi, empatiyi ifade eder.
Sefat Emet ve Rav Kook, insanların acıyı hissedebilmelerinin aslında özgürlüğün ilk yansıması olduğunu belirtir. Esaretin en kötü şekli, bu tutsaklık haline alışmak ve buna uyum sağlayacak duruma gelmektir.
4. Haroset: Ezilmiş elma, kuru üzüm, tarçın, hurma ve kırmızı şaraptan oluşan karışım.
Neden? Haroset, çamuru andırdığı için Firavun’un İsrailoğulları’na hazırlattığı inşaat harcını simgeler. Atalarımızın maruz kaldığı zorlu esaret günlerini hatırlatır. Ancak haroset yenildiği zaman, alınan hoş tat, özgürlüğün tatlılığıdır. Haroset, aynı zamanda bilgelerin Tanrı ile İsrailoğulları arasında var olan ve kurtuluşu getirecek olan aşkı anlatan Şir Aşirim’den “ ..Elma ağacı altında uyandırdım seni..” (8:5) bölümünü simgeler. Bu sebeple, haroseti, Şir Aşirim’de sözü geçen elma, nar, incir, hurma, üzüm, ceviz, tarçın, şarap ile yapma geleneği vardır. Haroset yemek, geleneksel olduğu için beraha söylenmez.
Kabalistik olarak haroset bize dayanıklılığın önemini, güçlü olmayı ve inancımızı kuvvetlendirmeyi hatırlatır. Ağır işler, karşılaştığımız zorluklar, bizim mukavemetimizi arttırır ve karşımıza çıkan her sınav, bizim daha gelişmemize hizmet eder.
5. Zeroa: Yanmış kuzu kolu.
Neden? Bet-Amikdaş’ta kurban olarak sunulan kuzunun anısınadır. Bunu yemeyiz, çünkü günümüzde Bet Amikdaş yoktur. Bunun yanında, zeroa- kol anlamına gelir ve Tanrı’nın, İsrailoğulları’nı, ‘güçlü bir el ve uzanmış bir kolla’ kurtarışını hatırlatır.(Şemot 13:3)
Kabalistik olarak, şefkati, vericiliği, başkalarını sevmeyi ve değer vermeyi simgeler.
6. Betsa: Haşlanmış katı yumurta.
Neden? Pesah, Şavuot ve Sukot’ta Bet-Amikdaş’ta sunulan Hagiga-bayram kurbanı anısınadır.
Diğer bir inanışa göre yumurta yaşam döngüsünü, yeniden doğuşu simgeler. Pesah da Yahudi milletinin doğuşudur.
Başka bir yoruma göre, yumurta yas işaretidir. Yasta olan bir kişi, cenazeden sonra ilk olarak yumurta yer. Seder’deki yumurta, bize, özgürlüğümüzü kutladığımız bu günde, Bet Amikdaş’ın yıkılışının yasını tuttuğumuzu hatırlatır.
Kabalistik olarak, sevginin ve iyiliğin etkili olabilmesi için gereken sınırları koymayı ve bunu dengeleyecek disiplini simgeler.
Dikkat!! Kereviz, marul, maydanoz vb tarzı toprakta yetişen sebzelerin içlerindeki olası minik böceklerden tamamen temizlenebilmesi için kaşer sirke veya tuzlu suda bekletilmeleri gerekir.
4- AGADA KİTABI -Anlatı: Seder’in ana mitsvası olan Mısır’dan Çıkışın hikâyesini anlatmak, Tora’da şöyle belirtilir: “Veigadta levinha - Oğluna anlatacaksın.” Bilgeler, hikâyenin anlatılışını İbranice- sippur yetziat Mitzrayim olarak ifade ederler. R.Yosef Soleveitchik, sippur-hikâye kelimesinin, sofer-‘yazıcı’ veya sefer-‘tomar’ ya da ‘kitap’ ile bağlantılı olduğuna dikkat çeker. Buna göre, bir sefer-kitap yazan bir sofer- yazıcı-, nesiller boyu sürecek kalıcı bir eser ortaya koyar. Aynı şekilde Seder akşamı, ebeveynler de sonsuza dek kalıcı olacak bir kitabın yazılmasını gerçekleştirirler. Çocuk, sefer-kitaptır. Ebeveynler ise bu kitaba, çocuğun kalbine ve zihnine, bu kutsal gecenin güzelliklerini özen ve sevgiyle nesilden nesle kalacak şekilde işleyerek yazan, becerikli soferler-yazıcılardır.
1.Kadeş- Kiduş okunur. Birinci bardak şarap, sola yaslanarak içilir. İkinci bardak şarap doldurulur.
2.Urhats- Eller duasız olarak yıkanır
3.Karpas- Kereviz, maydanoz veya turp yaprağı gibi bir ot, tuzlu su/ Kaşer Lepesah sirkeye batırılıp Aadma-berahası söylendikten sonra çok az bir miktar yenir. (ve beraha söylerken daha sonra yenecek marul da akılda tutulur)
4.Yahats- Üç Matsa’dan ortada olanı bölünür, yarısı Afikoman-son lokma-için saklanır.
Afikoman nedir? Bir yoruma göre, atalarımız esaret günlerinde o kadar yoksuldular ki, bir öğün sonra yiyecek olup olmayacağından emin olamıyorlardı. Bunun için ekmeklerinin bir kısmını saklıyorlardı.
R.Soloveitchik, esir olan Yahudilerin, kendilerinden daha zor durumda olan diğer kardeşleriyle paylaşmak üzere matsalarını böldükleri ve ellerinde olan kadarını da paylaştıkları yorumunu getirir. Atalarımızın yaptığı gibi matsayı böldüğümüzde, bu en zor şartlarda bile hesed-sevecenlik ve iyiliği-, Yahudilerin birbirleriyle olan birlik ve dayanışmalarını simgeler.
5.Magid- Mısır’dan çıkış öyküsünün anlatılması. Masadaki en küçük kişinin dört soruyu sormasıyla başlar: Ma Nishtanah-Bu gece neden farklı? Dört sorunun cevabı da aynı şekilde başlar: “Diğer bütün gecelerde…”
Magid’in sonunda, ikinci bardak şarap, sola yaslanarak içilir.
6.Rohtsa-Netilat Yadayim- Yemekten önce, eller, ‘dua edilerek’ yıkanır.
7.Motsi - Hamotsi duası edilir.
8-Matsa- Matsa duası edilir ve sola yaslanarak kişi başı en az 1 plaka matsa yenilir.
9-Maror- Harosetle birlikte marul yaprağı sola yaslanmadan yenir.
10.Koreh- Sandviç- Matsa, otlar ve haroset bir sandviç haline getirilir, sola yaslanarak yenir.
11.Şulhan Oreh- Bayram yemeğinin yenmesi.
12.Tsafun- Ortadaki Matsa’dan ayrılmış Afikoman’ın yenmesi. Afikoman, bir yoruma göre, Seder’de yenilen son yemek olan Pesah sunusunun anısına, sola yaslanarak yenir. Başka bir yoruma göre, ağzımızda son olarak matsanın tadı kalsın diye en son yenir. Bundan sonra artık son iki bardak şarap ve sudan başka bir şey yenilip içilmez.
13.Bareh-Birkat Amazon- Yemekten sonra, üçüncü kadeh şarapla şükür ve kutsama duası yapılır ve berahadan sonra, sola yaslanarak içilir. Dördüncü bardak şarap doldurulur. Beşinci bir bardak Peygamber Eliyahu Annavi için Seder masasına yerleştirilir. Eliyau Anavi’nin; Maşiah’ın geldiğini, bir Pesah akşamı anons edeceğine inanılır. Bu noktada Eliyau Anavi’nin içeri girebilmesi için sokak kapısı açılır.
14.Allel- Şarkılar ve ilahiler eşliğinde dördüncü bardak şarap içilir.
15.Nirtsa- Kabul. Yapılanların Tanrı tarafından kabulü ve kurtuluşun başlangıcı olması dileğiyle dua ve ilahiler söylenir. Seder’in sonu.
Önemli Not: Yazıda kısa bir özet olarak verilen bilgiler, okuyucuya bu konular hakkında fikir vermek amacıyla Gözlem Yayıncılığın, Pesah Agadası, El Gid Para El Pratikante kitaplarından, The Jonathan Sacks Haggada, Every Person’s Guide to Passover, kitaplarından ve www.chabad.org; www.jewishvirtuallibrary.org; www.torah.org; www.torahtots.com; www.aish.com ; www.sevivon.com; www.dailydoseofemuna.com; sitelerinden derlenerek hazırlanmıştır. Cemaatlerin farklı gelenekleri, yorumlamaları ve uygulamaları olabildiği için özel günler ve uygulamalar hakkında en doğru ve detaylı bilgiler için, cemaatin kendi rabilerine başvurması gerekir.
*Katkıları için Rav İzak Peres’e teşekkür ederiz.
