Çocuklar hiç bir sebep yokken yalana başvurmazlar. Hiç bir çocuk doğuştan yalana eğilimli değildir. Çocukları mutlaka yalan söylemeye iten ailesel, çevresel veya toplumsal bir faktör vardır. Bu yazıda çocukların yalan söylemeyi nasıl öğrendiklerini, yalan söylememeleri için nasıl önlemler alınabileceğini, ailenin nasıl bir tutum içinde olması gerektiğini inceledik.
Uzman Psikolog Karin Natan
Yalan söyleyen çocuğun yaşı önemlidir. Çocuklarda 6-7 yaşlarına kadar görülen abartılı söylemler ve hayallerle ilgili ifadeler yalanla karıştırılmamalı. Çocuklar 6-7 yaş dönemine kadar hayali arkadaşlarıyla aralarında geçen diyaloglardan söz edebilir veya izledikleri bir olayı kendi algıladıkları biçimde abartarak anlatabilirler. 7 yaşından itibaren muhakeme kavramı gelişmeye başlar.
Çocukların yalana başvurma nedenlerini ise şöyle sıralayabiliriz:
- Aile içinde veya çevresinde çok sık yalan söylenmesi çocuğu yalana teşvik eder.
Anne-babasının yalana başvurduğuna tanık olan çocuk, yalan söylemeyi öğrenir. Örneğin anne-baba telefonda arkadaşına işteyim diyor fakat evde oturuyorsa çocuk bu davranışı görür ve model alır.
- Ailesi veya öğretmeni tarafından cezalandırılmamak için çocuk, yapmadığı davranışları yapmış gibi ya da yaptığı davranışları yapmamış gibi ailesine aktarabilir. Örneğin çocuğun matematik sınavından 5 aldığını söylemesi gibi.
- Ailesi tarafından takdir görmek, onay almak, ödüllendirmek isteyen çocuk yalana başvurabilir.
- Aşağılanmamak, eleştirilmemek, akranlarıyla veya kardeşleriyle kıyaslanmamak, sorumluluktan kaçmak veya çıkar elde etmek için yalan söyleyebilir.
- Arkadaşları tarafından kabul görmek ve dikkat çekmek için bu davranışı gösterebilir. Örneğin gerçekte sahip olmadığı halde yüzlerce arabası olduğunu, babasının çok zengin olduğunu söyleyen bir çocuk gibi…
- Korku ve endişe yaşamamak için kendilerince yanlış önlemler alabilirler. Örneğin okuldan korktuğu için karnının ağrıdığını söyleyen ve okula gidemeyen çocuk bu duruma örnek olarak gösterilebilir.
Çocuk yalan söylemeyi nasıl öğrenir?
Çocuklar hiç bir sebep yokken yalana başvurmazlar. Hiç bir çocuk doğuştan yalana eğilimli değildir. Çocukları mutlaka yalan söylemeye iten ailesel, çevresel veya toplumsal bir faktör vardır. Aile içinde veya çevrede çok sık yalan söyleniyor olması çocuğun da yalan söyleme davranışını taklit etmesine ve yalan söyleyen kişileri model almasına neden olur. Çocuk yalan söylemeyi yetişkinlerden öğrenir. Telefona cevap vermeye giden çocuğuna, ‘beni filanca sorarsa evde yok dersin’ diyen bir baba veya anne, dolaylı yoldan çocuğa yalan söylemeyi öğretmektedir. Yine okul yıllarında nasıl kopya çektiğini, bulduğu yeni kopya çekme usulleriyle öğretmenini nasıl kandırdığını övünerek anlatan bir aile büyüğü, çocuğunu kopya çekmeye ve kolay yoldan not almaya özendirir. Veya eve gelmek isteyen misafire anne ve babanın gerçeği söyleme yerine “akşam başka bir yere davetliyiz” şeklinde yalan söylemesi, çocuğunun bu davranışı taklit etmesine yol açar.
Çocuğun yalan söylememesi için nasıl önlem alınabilir?
1
Aile çocuğuna karşı hoşgörülü ve anlayışlı davranmalıdır. Ana-baba-çocuk iletişiminin olumlu olması gerekir. Çocuk istek, sıkıntı, kaygı ve endişelerini ailesi ile paylaşabilmelidir. Çocuğunuzu dinlemek ve çözüm yollarını kendisinin bulmasına yardımcı olmanızda fayda vardır.
2
Çocuk yanlış bir davranışta bulunduğunda, aile şiddete veya cezaya başvurmamalı, aşırı tepki göstermemeli. Çocuğun niçin bu davranışı sergilediğini anlamaya çalışmalı.
3
Ailenin beklentisi çok yüksek ve ulaşılmaz olmamalı.
4
Aşırı kuralcı ve baskıcı olmamak, çocuğa sınırlı düzeyde özgürlük ve söz hakkı tanımak gerekir.
5
Çocuk devamlı olarak sorgulanıp, yargılanmamalı.
6
Yıkıcı ve aşağılayıcı eleştirilerde bulunmak yerine yapıcı ve çocuğu geliştiren yapıcı eleştirilerde bulunmalıyız.
7
Anne-baba çocuğuna karşı ilgili olmalı ve şefkatli davranmalı. Çocuğuna güven verip, sevildiğini hissettirmeli.
8
Çocuk, negatif davranışlarla ilgi almamalıdır. İyi yaptığı davranışlar ödüllendirilmeli ve pekiştirilmeli. Örneğin ‘işimin bitmesini sabırla bekledin, seni tebrik ederim. Aferin benim oğluma veya kızıma’ demek çocuğun yaptığı olumlu davranışı pekiştirir.
9
Çocuk, kardeşiyle ve arkadaşlarıyla karşılaştırılmamalı. Örneğin ‘diğer çocukların notlarının hepsi 5, senin ki 3 hiç yakıştı mı sana’ demek. Veya ‘neden ablan gibi uslu olamıyorsun’ demek çocuğun olumsuz davranışlarını arttırır ve özgüvenin düşmesine neden olur.
10
Çocuğa verilen görevi yapıp yapmadığından emin olmak için kontrol edin. Çocuğa “ödevin bitti mi” diye sormak yerine “ödevini görmek istiyorum” deyin. Bu davranış hem kontrol edileceği için ödevini düzgün yapmasını sağlar hem de sonucundan çekindiği için yalan söylemez.
Yalan söyleyen çocuğa karşı ailenin tutumu ne olmalıdır?
Yalan söylediği için çocuğu suçlamamak gerekir. ‘Yalancı’ etiketi yapıştırılmış olan bir çocuk, bu bahaneye sığınacaktır.
Niçin yalan söylediğini anlayıp, onu dinlemek gerekir. Yargılamadan ilişki kurmaya çalışmalı, kendi yanlışını kendisinin fark etmesine fırsat tanımalıyız.
Yalan söylediğinde kızmadan, şiddete başvurmadan davranışının yanlış olduğunu anlatın ve duruma uygun ceza uygulayın. Sevdiği bir şeyden mahrum kalması gibi… Bu davranışınızın tutarlı olmasına özen gösterin. Doğru söylediğinde mutlaka pozitif geribildirim verin.
“Doğru söylersen ceza vermeyeceğim” dedikten sonra, doğruyu söyleyen çocuğa aşırı tepki vermek, şiddet uygulamak ve ağır cezalar çocukta yalanı pekiştirir.
Çocuğunuzun yapmasını istemediğiniz bir davranışın aynısını siz yapmayın.
Çocuk yalan söylediğinde suçlamak yerine, anne-babalar önce kendilerinde bunun nedenini aramalı. Neden çocuğum yalan söylemeye başvuruyor diye düşünmelidirler. Sebebini buldukları zaman ise kendi davranışlarını gözden geçirmeleri gerekir.
Çocukta yalanla ilgili ne zaman uzmana başvurulmalıdır?
Yalan bazen çocuğun probleminin bir parçası olabilir.
- Yalana eşlik eden izinsiz alma, hırsızlık yapma, okuldan kaçma, tembellik, saldırganlık, tırnak yeme, aşırı endişeli olma hali, içe kapanıklık, alt ıslatma, kekemelik, tik gibi bir veya birkaç davranış problemi var ise,
- Yalan söylediğinde pişman olmuyor veya kendini durduramadığını belirtiyor ise,
- Arkadaş edinmede güçlük yaşıyor ve yalnız bir çocuksa, özgüveni düşük, benlik algısı gelişmediyse yani kendini değersiz olarak algılıyor ise,
- Dikkati çabuk dağılan, hareketli, yerinde duramayan bir çocuk ise,
Ders başarısı çok düşük ve öğrenmede zorluk yaşıyor ve kendini başarılı göstermek için düzenli yalan söylüyorsa mutlaka bir uzmandan destek alınması gerekir.
*Uzman Psikolog –EMDR ve oyun terapisti
