Yahudi mizahı derken neden bahsediyoruz?
Öncelikli olarak Yahudi mizahının, Yahudilerin endişeleri, tanımları, dilleri, değer ve sembollerinden beslendiğini söyleyebiliriz. (Başka bir tanıma göre bir Yahudi’nin yaptığı şaka, geniş toplumun tam anlamadığı ve aynı şakayı dinleyen Yahudi’nin gözlerini devirerek “ay ben bu şakanın başka versiyonunu biliyorum” dediği şaka türüdür.) Bilinenin aksine, tüm Yahudi şakaları Yahudi kaynaklarından doğmaz ve yine Yahudilerin yaptığı şakalar sadece Yahudilik ile ilgili de değildir. Bu sebeple şarkıcıyı değil, şarkıyı incelemek daha sağlıklı olacaktır.
Yahudi mizahından bahsederken, zenginliği ve çeşitliliği yüzünden tek bir başlık altında genelleme yapılması doğru olmaz. Yahudi ilahiyatçıları, Tanrı’yı tanımlarken “Tanrı’nın ne olduğu değil, ne olmadığını” ifade etmenin daha kolay olduğunu söyler. Benzer “ne olmadığını belirtme” yöntemi Yahudi mizahını açıklamada kullanılabilir. Örnek vermek gerekirse Yahudi mizahı gerçeklerden kaçmaz. Abartılı, karikatürize ve kaba değildir. Fiziksel şakaları içeren bir tür değildir. Genellikle acımasız değildir, değişmez kural olarak zayıflara ve sakatlığa saldırmaz. Fakat aynı zamanda, kibar ve nazik de değildir.
Bazı bireysel Yahudi komedyenler bu tanımların dışında kalabilir. Mesela Marx Kardeşler ve Sacha Baron Cohen abartılı ve karikatürize performans sergiler. Don Rickles acımasızdır; Sam Levenson kibardır, Danny Kaye ise daha teatraldir.
Özetle Yahudi mizahının ne olduğunu belirlemek, ne olmadığını belirlemekten daha da zor olabilir. Bu sebeple aşağıdaki genişletilmiş tanımlamaları - egzersizin olası işe yaramazlığını bilerek - sizlere sunuyoruz:
1. Yahudi mizahı genellikle ciddidir. Mizahın bir derdi vardır. Özellikle yemek, aile, iş, antisemitizm, zenginlik ve fakirlik, sağlık ve hayatta kalma gibi belirli mevzulara düşkündür. Yahudi mizahı aynı zamanda zihnin ve mantığın çatışmaları ile ilgilenir, rasyonelliği absürtlükten ayıran ince yolda durur. Sosyal ya da dini açıdan bakarsak Yahudi mizahı alaycı, şikayetçi, kaderci ya da betimleyici olabilir.
Bazen, mizahın salt amacı güldürmek de olmayabilir. Bazı şakalar için uygun tepki gülmek değil, daha ziyade acı bir baş sallama ya da farkında olma durumudur. Mizahtaki bu didaktik kalite, slapstick / kaba mizahın tercih ettiği gibi başkalarının talihsizliğiyle dalga geçme yöntemine başvurmaz.
2. Yahudi mizahı genellikle anti-otoriterdir. Büyüklük taslayanlar ve kendini beğenmişlerle ve otoriteleriyle dalga geçer. İkiyüzlülüğü ortaya çıkarır ve gösterişi, sonradan görmeliği yerden yere vurur. Bunu yaparken sıradan insanın ise değeri ve asaletini vurgular.
3. Köşeleri vardır. Bir konuya değindiğinde ince bir huzursuzluk yaratır. Çoğunlukla verdiği rahatsızlık politiktir. Doğrudan eleştirilemeyen liderleri ve diğer üst yetkilileri mizahında hedefler. Bu eleştiriden, geniş toplumdaki ve Yahudi dünyasındaki önemli isimlerin yanı sıra hahamlar, hazanlar, bilgeler, aydınlar, öğretmenler, doktorlar, iş adamları, hayırseverler ve toplum görevlileri de nasibini alır. Yahudi mizahının diğer bir özelliği ise toplumun önde gelen figürlerinin sıradan halk ve dezavantajlı gruplarla olan etkileşimlerini başarılı bir şekilde ele almasıdır.
Genel olarak Yahudi mizahı, geniş toplum ile Yahudi figürü arasındaki çatışmalarla karakteristik olarak ilgilenir. Bu çatışma ister bir Yahudi’nin Yahudi toplumuyla, ister Yahudi’nin Yahudi olmayan dış dünyaya, ya da bir Yahudi’nin insanlığın geri kalanıyla ilgili olsun, çok değerlidir ve Yahudi mizahını besler.
4. Yahudi mizahı herkese dalga geçer - Tanrı dahil. Din adamlarını ve kurumları, ritüelleri ve dogmaları ile inceden dalga geçer. Fakat boş bir şekilde dalga geçmez, bir yandan mizahını yaparken dinsel gelenekleri ve pratikleri de destekler, kutsallığın ve dünyeviliğin arasındaki farklılıkları anlamaya çalışır.
Çeviri Kaynak: https://www.myjewishlearning.com/article/defining-jewish-humor/ ; William Novak, The Big Book of Jewish Humor (HarperCollins Publishers)
