İstanbul’da Purim geleneği olarak dans edip zıplayarak bayram kutlanırken, İtalya’da Purim’in gülüp, şarkı söyleyerek kutlamanın şart olduğunu biliyor muydunuz?
Farklı ülkelerde, Sefarad Yahudilerinin Purim adetlerinde uygulanan iki uygulama göze çarpıyor. Bilindiği gibi, dünyanın dört bir tarafındaki Yahudiler - Sefarad, Aşkenaz ve diğerleri - Purim Bayramını Ester’in Kitabını okuyarak, ihtiyacı olanlara yardım edip, çevresine bayrama özel yiyecek ve içecek ikram ederek kutlamakta.
Ek olarak, Sefarad Yahudileri zamanla Purim’de ek bir adet benimsemiş: Judeo-Espanyolca, Ester Kitabının olaylarını ve karakterlerini anlatan komplas (veya koplas) şarkılarını ailecek söylemek. Her ne kadar bu dili konuşan kişi sayısı günümüzde az olsa da şarkının bir bölümünü sizinle paylaşmak isterim.
EMPESAR KERO KONTAR
Empesar kero kontar echas del Dio Alto,
De lo ke kero enmentar nada yo no falto,
Kon bayles i saltos i kon gran plazer,
Porke Aman el mamzer,
Mos kijo matarmos
tambien atemarmos
***
Oyed lo ke akontesyo en tiempo avante,
De lo ke se rekresio es koza de enkante,
Kon un rey djigante el Ahashverosh,
Kantare kon grande boz,I kon alegria esta maravia.
EMPESAR KERO KONTAR
Yüce Tanrı’nın yaptıklarını anlatarak başlamak isterim
Ki açıklamak istediğim olaylardan atladığım bir şey olmasın
Keyifle, dans ederek ve zıplayarak
Çünkü o kötü Aman
Bizi öldürmek istedi
Ve bizi korkutmak istedi
***
Eski zamanda olanlara kulak kabartın
Olan mucizevî bir şeydi
Büyük Kral Ahaşveroş ile ilgiliydi
Ve ben yüksek sesle seslendireceğim
Bu mucizeyi
Purim’e özel bu değerli şarkı, Washington Üniversitesindeki Sefarad Çalışmaları Koleksiyonunda en az iki kitapta yer almakta. Yukarıdaki metin, 5683’te (1922 -1923) İstanbul’da basılmış olan Saludar el Purim’den Komplas de Purim’den çevrildi. Bu baskı, 20. yüzyılın başlarında, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Ladino ve İbranice dini ve laik kitapların en etkili kitaplarından biridir ve Benjamin Raphael ben Yosef tarafından yayınlandı. Şarkının benzer bir metni, 1902’de İtalya’nın Livorno kentinde, 19. yüzyılda Solomon Belforte’nin kurduğu matbaa tarafından yayınlanmış Sefer Alegria de Purim adlı eserinde karşımıza çıkmakta.
Merak edenler için, şarkının İstanbul’da baskısında göze çarpan tek fark - yazının başında da belirttiğim gibi - Purim’in dans ederek ve zıplayarak kutlanması gerektiğini (bayles i salto) söyleyen üçüncü satırdır; İtalya Livorno baskısında ise şarkının üçüncü satırında, bayramın gülerek ve şarkı söyleyerek (riza i kanto) kutlandığı geçer.
Her ne olursa olsun, şarkının her iki basımında da bayramın “gran plazer / büyük zevk” ile kutlanması gerektiği konusunda hemfikiriz.
Kon bayles ben salton ben gran plazer / Dans edip zıplayarak, büyük keyifle.
(1922 İstanbul - Komplas de Purim)
Kon riza ben kanto ben kon gran plazer / Gülüp şarkı söyleyerek, büyük keyifle.
(1902 Livamo - Sefer Alegria de Purim)
***
Amerika’nın 120 yaşına kadar yaşayan ilk Sefarad hahamı, Haham Solomon Maimo, kendisine ait olan Sefer Alegria de Purim’in bir kopyasını Sefarad Çalışmaları Koleksiyonunu Müzesine bağışlandı. Bir diğer bağış ise, ‘Sefarad Hayatının Güzelliği’nin yazarı merhum abisi Sam Bension Maimon tarafından yapılmış. 1990’da, Maimon Kardeşler, kayınpederi Leo Azose ve Samuel Benaroya’nın grubuna katılmış ve bu dörtlü, ‘Sefarad Ladino Geleneği: Türk Balkan Geleneğine Göre Judeo-Espanyol Dini Şarkıları ve Dini Şiirleri’ albümünde ‘Empesar kero kontar’ın bir versiyonunu okudu.
Seattle’ın Sefarad Bikkur Holim Cemaatinin yöneticileri ve korosu, bu şarkıları dijitale aktarıyor. Yine ek olarak, İsrail Milli Kütüphanesinde yer alan Susana Weich-Shahak Koleksiyonunda, Türkiye’den Shmuel Altalef’i tarafından seslendirilen bu ‘Empesar kero kontar’ yorumunun internetten dinleyebilirsiniz.
Buen Purim, buen anyos
Buen ke tengamos
Todos los anyos
Hepimize iyi bayramlar!
İstanbul’dakiler dans edip zıplayarak,
İtalya’dakiler gülüp şarkı söyleyerek
Hepimiz büyük keyifle kutlayalım!
(*) ‘Dancing and jumping or laughing and singing’, Sephardic Purim songs and customs, Stroum Center for Jewish Studies; University of Washington yazısının çevirisidir.
