Okul çağında zorbalığa uğrayanlarda depresyon ve intihar riskinin katlanarak arttığını gösteren yeni bir bilimsel yayın vesilesiyle bu ciddi psikolojik sonuçları olan sosyal durum hakkında bir kez daha yazmak istedim.
Zorbalık bizde olmaz, dendiğini duyduğumda iki anlam aklıma geliyor. Güçsüz ve azınlıkta olanlara yapılanları ‘normal’ görüyoruz, o zaman, ayrı bir kategori açmaya gerek kalmıyor. Ya da, anormal ama bir farklılık, çeşitlilik ve çok seslilik kapsamında değerlendirip, “olur böyle şeyler” diyoruz. Olmaz ile olur’un birleştiği bir nokta oluyor.
İki bakış açısının da zayıf gözükene karşı bir alerjisi var. Küçük çocuklarda belki dikkat etmişsinizdir, yaşlılardan, görünür biçimde bir biçim değişmesine yol açmış sakatlığı olanlardan ya da doğuştan gelme yapısal bozukluğu olanlardan bir biçimde tedirgin olurlar. Kusura karşı tahammülün çok az olduğu okul öncesi yaşlarda, ‘tam’ olmayana, eksiği olana karşı beyin çok güçlü sinyaller verir; çocuğun gördüğü ‘kusurlu’ kişiyi bir biçimde tehlikeli olarak yorumlamasına yol açar. Büyüdükçe, eksikliklerin bütünlüğü, hayatta kalmayı, kişinin genel işleyişini pek değiştirmediğini fark eden çocukların çoğunda bu rahatsızlık kaybolur. Mükemmeliyetçi eğilimlerin giysi, yemek ya da uyku, temizlik gibi hayatın basit ama temel ayrıntılarına yansıyan yanları da takıntı düzeyinde az kişide devam eder.
Ancak, takıntı olarak bilinen ruhsal durumda bozukluğa da yol açabilen düşünce ve davranış değişikliklerinin beyindeki mekanizmasına baktığınızda, ‘normal’ sayılan bireylerde de, aynı mekanizmaların bazı (örneğin, tehlikedeymiş ve çaresizlik duygusu yaratan) koşullarda aşırı çalışarak, tıpkı küçük çocukluk döneminde olduğu kişiyi başkalarına karşı duyarlılaştırabildiğini görüyorsunuz. Azınlıklara, farklı gözükenlere, rengi, dili, tipi, dili ya da şivesi (ya da siyasi fikri, tuttuğu takım) bizim standartlarımıza göre bozuk olana ‘antipati’miz, “Nereden çıktı bu adamlar?” söylemimiz, karşımızdakinin tehlikeli olduğu, bize zarar verebileceği hissi arttıkça düşmanlık beslemeye dönüşebilir. Bir gece önce çay içmeye evine gittiği komşusunu, bir gece sonra bir güruh ile beraberce gelip yok etmekte bir sakınca görmeyen kişinin ruh hali bu mekanizmanın sonuçlarından ibaret olmasa da, geçmiş zorbalığı da belirleyici olabilen mükemmeliyetçiliğin, kendini kontrolde zorlanmanın ve sıradan takıntılarımızın oturaklı bir etkisi var.
Okuldaki zorbaların seçtikleri çocuklara baktığımda, zorbaların insanın nasıl olup da güçsüz, beceriksiz ya da çaresiz olabileceğini kabul etmekte zorluk çektiklerini düşünüyorum. Hepimizin bir ölçüde gördüğümüzde hemen farkına vardığımız ve bazılarımızın en azından yakınlarında olduğunda rahatsızlık duyabildiği bu güçsüzlüğü, çaresizliği ya da acizliği (biçimsizliği, çirkinliği, şişmanlığı, sıskalığı, kısa boyluluğu, gözlüklü, “çok aptal” vs vs olmayı) bir türlü kabul etmeyince, ya yok etmeye çalışmak, ya da yok olana kadar hırpalamak içinden geliyor. İçinden geleni yapmak, ve bunun başkaları açısından sonuçlarını hesaba katmamak, konusunda cüretlendirilerek yetiştirilmiş (‘özgür’) çocukların okul zorbaları arasında başı çekmesi tesadüf mü? ‘Her şeyin en iyisi’ni yaşamak ilkesi üzerine kurulu yeni hayatların sahibi birçok anne-babanın en azından çocuklarının tepesine indirdikleri ‘özgürlük’ kavramını bir kez daha düşünmeleri, ya da kendi anne-babalarına sormaları daha mı iyi olur? Tartışılacak bir konu daha
Okullarda zorbalık hakkında 10 husus
1. Zorba öteki’ne zarar vermeyi, incitmeyi amaçlayarak hareket eder.
2. Zorba ile ‘kurban’ arasında asimetrik bir güç ilişkisi vardır. Zorbalar sayıca, mevkice veya kuvvetçe üstündürler.
3. Zorbalar idareciler tarafından hoş görüldükleri ölçüde varlıklarını sürdürürler. Yönetim kademelerine hep yakın dururlar. Başkaldıranlardan olmazlar. İdareciler de onlar için ‘kesin yapmaz’ derler.
4. Zorbalığın kendisi bir psikopatoloji değildir, ancak, psikopatolojiye yol açabilir. Zorbalığın hedefi olan çocuklar ve gençlerin ruh sağlığı her türlü psikopatoloji için yüksek risktedir.
5. Zorbalık, özellikle toplu yaşanan okul, kışla, işyeri vb ortamlarda gerçekleşir. İntiharlara varan bezdirme ve yıldırma davranışlarını anlamak için ‘zorbalık’ önemli bir bakış açısı sağlar.
6. Zorbaların ruh sağlığına ilişkin meseleleri herkesinkine benzer. Zorbalığın ruhsal sorunlarla, mutsuz çocukluklar ya da anne-baba arasındaki anlaşmazlıklarla ilişkilendirilmesi davranışa bir meşruiyet kazandırma arayışına dönmemelidir. Durumu açıklayıcı sebepler kimseyi zorba yapmaya yetmez. Zorbalık sadece bir ‘seçenek’tir.
7. Daha önce zorbalığa hedef olup sonradan zorba olanlar ruhsal açıdan en çok zorlananlar olurlar. Üstlerine uymayan bir elbise giymiş gibi ne zorbalardan, ne kurbanlardan sayılırlar. Ruh sağlıklarındaki bozulmayı zorba olsalar da düzeltemezler.
8. Zorbalığa tanık olup ses çıkaramayanların ruh sağlığı zarar görebilir. Çaresizlik hisleri kötü bir eyleme sessizce ortak olmanın verdiği öfke ve pişmanlık ile birleşip toksik etki gösterebilir.
9. Zorbalık çocuklar ve gençler arasındaki şiddetin en yaygın ve sık görülen biçimidir.
10. Zorbalık önlenebilir.
