Geçen hafta yayınladığımız yazının bu hafta son bölümüne yer veriyoruz
TÜRKİYE VE İSRAİL’DE OMBUDSMAN: BİR MUKAYESE
İsveç’e nazaran yaklaşık 200 senelik bir gecikmeyle bu kurumun yasama yoluyla Türkiye siyasetine girmesi 14 Haziran 2012 tarihinde kabul edilen KAMU DENETÇİLİĞİ KURUMU KANUNU ile oldu.1
Kanun metnindeki amaç “Kamu hizmetlerinin işleyişinde bağımsız ve etkin bir şikâyet mekanizması oluşturmak suretiyle, idarenin her türlü eylem ve işlemleri ile tutum ve davranışlarını; insan haklarına dayalı adalet anlayışı içinde, hukuka ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek, araştırmak ve önerilerde bulunmak” olarak tarif edilmiş (MADDE 1). Kurumun görevi ise , “İdarenin işleyişi ile ilgili şikâyet üzerine, idarenin her türlü eylem ve işlemleri ile tutum ve davranışlarını; insan haklarına dayalı adalet anlayışı içinde, hukuka ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek, araştırmak ve idareye önerilerde bulunmak” olarak belirlenmiş.(MADDE 5). Kurumun bağımsız ve tarafsız olacağı “Hiçbir organ, makam, merci veya kişi, Başdenetçiye ve denetçilere görevleriyle ilgili olarak emir ve talimat veremez, genelge gönderemez, tavsiye ve telkinde bulunamaz.” Şeklinde güvenceye alınmış (MADDE 12). Başdenetçinin veya denetçilerin görevden alınmaları (Türkiye Büyük Millet Meclisi Dilekçe Komisyonu ile İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu üyelerinden oluşan bir Karma) Komisyon tarafından yapılabilecek. (MADDE 15)
Kuruma TC vatandaşı veya yabancı uyruklu gerçek kişiler ve tüzel kişiler ancak, 6.1.1982 tarihli ve 2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanununda öngörülen idari başvuru yolları ile özel kanunlarda yer alan zorunlu idari başvuru yollarının tüketilmesinden sonra başvurabiliyorlar. İdari başvuru yolları tüketilmeden yapılan başvurular ilgili kuruma gönderileceği kayda bağlanmış. Ancak Kurum, telafisi güç veya imkânsız zararların doğması ihtimali bulunan hâllerde, idari başvuru yolları tüketilmese dahi başvuruları kabul edebilir. (MADDE 17) ifadesiyle bir açık kapı bırakılmış. Söz konusu 17.ci madde vatandaşların ‘İdari başvuru yollarını tükettikleri’ konusunda nasıl emin olabilecekleri konusunda oldukça muğlâk ve sorun yaratmaya namzet görünüyor.
OMBUDSMANLIK İSRAİL’DE NASIL ÇALIŞIYOR?
İsrail Parlamentosu 1971 yılındaki bir kanunla bir ‘Kamu Şikâyetleri Komiserliği’ (Ombudsman) ihdas etmiş ve bunu 1949 yılında kurulmuş olup Sayıştay Başkanlığı yapan ‘Devlet Denetçisi’ne ilave bir görev olarak vermiştir.
1988 yılından itibaren anayasal konum iktisap etmiş olan ‘Devlet Denetçisi’ parlamento tarafından gizli oyla seçilir.
Bu ‘Devlet Denetçisi’ yürütme erkinden bağımsız olup sadece yasama erkine hesap vermekle yükümlüdür.
‘Devlet Denetçisi’ sadece vatandaşın şikâyetlerini dinlemekle kalmaz, bu şikâyetlerin devletin işleyişine ilişkin yapısal bozukluklara işaret edip etmediğini de araştırır.
Güçlü konumu dolayısıyla önerileri tavsiye derekesinde kalmayıp mutlak bağlayıcılığı vardır. Görevi icabı aynı zamanda ülke ekonomisini, kamusal varlıkları, maliyeyi, kamu yönetimini, Bakanlıkları, Kamu İktisadi Teşekküllerini, kamu kurumlarını, yerel yönetimleri de sıkı bir şekilde denetlediği için epey ‘Dişli’ bir müessesedir.
Devlet denetimine tabi yukarıda mezkûr tüm birimler ‘Devlet Denetçisinin’ talep ettiği evrakı veya izahatı derhal ibraz etmekle yükümlüdürler.
‘Devlet Denetçisi’ denetlediği birimlerin hukuka riayetini, dürüstlüklerini, yönetimsel yetkinliklerini, verimliliklerini ve iktisadi durumlarını denetleme yetkisinde ve sorumluluğundadır.
‘Devlet Denetçisi’ görevine ilişkin rapor ve görüşlerini kanunla belirtilmiş sınırlamalar çerçevesinde yayınlar.
‘Devlet Denetçisi’nin görevden alınması için parlamentoda üçte ikilik bir çoğunlukla kanun çıkarılması gereklidir.2
Ombudsman, haksızlığa uğradığını, kamuyla olan işlerinin sürüncemede bırakıldığını düşünen herhangi bir bireyin devlet denetimine tabi devlet ve kamu kurumlarına ilişkin şikayetlerini yapabileceği bir mercidir. Şikayete konu olan şeyin şikayetçiye doğrudan zarar veren veya menfaatini engelleyen mahiyette olması gerekir. Devlet başkanı, parlamento, hükümet, yargı erki, yargı’nın kararları; Askeriye, Emniyet ve ceza evlerinde görevli personelin hizmet ve disiplinlerine ilişkin şikâyetler Ombudsman’ın görev tanımı dışında kalıyor. 3
OMBUDSMANLIK MÜESSESESİ İSRAİL’DE KAMU YÖNETİMİNİN KILCAL DAMARLARINA NÜFUZ ETMİŞ DURUMDA
Bununla beraber, Askeriye ( 1972), Emniyet (1973)4, ceza evleri /Emniyet (1980)5 bünyelerinde çalışan kişilerin hak arayabilecekleri Ombudsman birimleri kanunla ihdas edilmiş.
Belediyeler seviyesindeki ilk Ombudsmanlık 1966 yılında Tel Aviv’de ihdas ediliyor ve tedricen bütün büyük şehirlere yayılıyor.6
1990’larda İsrail’de sağlık sistemiyle ilgili iki önemli kanun çıkarıldı: 1- Ulusal Sağlık Sigortası Kanunu (1994); 2- Hasta Hakları Kanunu (1996) Her iki kanun da Sağlık sektörüne ilişkin bir Ombudsmanlığın kurulmasını amirdi.7
OMBUDSMAN’IN SORUŞTURMA METODU
Ombudsman soruşturmasını, bir davanın taraflarının iddialarını gerekçelendirerek hak aramaları usulünden farklı olarak, araştırma temelli yürütür. Şikayete konu olan merci bilgilendirilip ondan cevap vermesi ve gerekirse evrak arz etmesi istenir. Netice şikayetçiye gerekçeleri ve şayet tespit edilmişse, haksızlığın nasıl ve ne zaman telafi edileceği ile birlikte bildirilir. Ancak, Ombudsman’ın kararları mahkeme kararları olmayıp şikayetçinin hakkını mahkeme nezdinde aramasına bir engel teşkil etmez. İsrail’deki Ombudsman’a yılda ortalama 6-7000 şikayet yapılıyor. Neticelendirilen şikâyetlerin yüzde 35’i haklı bulunuyor.
Özetleyecek olursak, Ombudsmanlığın ülkemizde de ihdas edilmiş olması yurttaşların devletin keyfî tasarruflarından korunması için önemli bir aşama. Ancak gerçekten de etkin olabilmesi için ‘Diş çıkarması’ gerekiyor.
1 KAMU DENETÇİLİĞİ KURUMU KANUNU http://www.tmo.gov.tr/Upload/Document/mevzuat/ilgilikanunlar/kamudenetciligikurumukanunu.pdf
2 Basic Law: The State Comptroller http://www.knesset.gov.il/laws/special/eng/basic9_eng.htm
3 http://www.mevaker.gov.il/serve/site/english/eombuds-intro.asp
4 Gerald E.CAIDEN, To Right Wrong, The initial Ombudsman Experience in Israel, Tel Aviv, Ashdown Press, 1980, p.108
5 The Israel Ombudsman for Police and Prison Service Personnel http://mops.gov.il/Documents/Publications/Kvilot/OmbudsmanProfile.pdf
6 Gerald E. CAIDEN, op.cit. p.10
7 Galya M Hildesheimer and Carmel Shalev, The Ombudsman in Israel, http://www.radcliffehealth.com/sites/radcliffehealth.com/files/books/samplechapter/8706/05_Macken-6304c900rdz.pdf
