Üç bölümlük yazı dizimizin bu haftaki ilk bölümünde Yeruşalayim kentinin tarihçesini, Talmud ve Tanah’ta nerelerde geçtiğini irdeleyeceğiz.
Yeruşalayim’in tarihi, Yahudilik ile başlamadı. Eski çağlarda, İsrailoğulları’nın burayı ele geçirmesinden önce de burada yerleşik bir düzen mevcuttu. Daha önceleri bu şehrin adı, yerel bir ilâha nispetle Uru-Şalim olmuştu. Bene Yisrael, buraya yöneticisine nispetle Yebus şehri de demişti. David haMeleh, burayı aldıktan sonra kenti Ir David olarak adlandırmıştı.
Arkeolojik buluntular, MÖ 3000’de burada yerleşime işaret eder ve Moriya Tepesi yamaçlarında yerleşim kalıntıları bulunmuştu. Tarihçiler ise, MÖ 18. yüzyıldan itibaren kentte yerleşik bir düzen olduğu kanaatindeler. MÖ 20. ve 19. yüzyıllarda yöre ekonomik ve politik olarak Mısır’ın yönetimindeydi ve ortaya surlarla çevrilmiş kentler çıkmıştı. Yeruşalayim’in kurucularının Sami ırktan Kenanlılar olduğu ve burada konuşulan dilin, Sami dilinin bir lehçesi olduğu ifade edilir. “Lânet yazıları, MÖ 1878 – 1842’de Mısır Firavunu 3. Sesostris dönemine ait olan çömlek vazolar ve kaplar üzerinde yazılmış ve Mısır’a karşı olan kentlere beddua etmektedir. 1887’de Mısır’da bulunan Tell el – Amarna tabletlerine göre, MÖ 1386 – 1319’da 3. Amenhotep ve sonra oğlu Akhenaten (MÖ 1350 – 1334) döneminde kent siyasal olarak Mısır’a bağlıdır. Uru – Şalim, “tanrı Şalim’in kurduğu şehir” anlamındadır. David haMeleh’in oğulları Avşalom ve Şelomo’nun adlarına dikkat çeken bazı tarihçiler, yaklaşık bir asırdan fazla burada olan Bene İsrael’in bu süre zarfında Şalim kültürüne aşina olduklarını ve hatta bu yerli ilah Şalim’e tapınanları olduğunu ileri sürmüşlerdi.
Yeni dünyada Yeruşalayim
1003 yılında David Ha Meleh'in komutasında Kenan topraklarına saldıran Bene İsrael, Yeruşalayim’e de saldırmıştı. Bazı kaynaklar Yebusilerin şehrin ilk kurucuları olduğunu ifade ederken, bazıları da MÖ 12. yüzyılda bağlı oldukları Hitit devleti yıkıldıktan sonra buraya göç ettiklerini söyler. Yahudi kaynakları, Yuşa’nın Yeruşalayim Kralı Adonidek’i alt ettiğini ve burayı ele geçirdiğini belirtir .
MÖ 960 dolaylarında Kral Şelomo, Bet Amikdaş’ı Yeruşalayim’in Moriya Dağında inşa ettirdi.
MÖ 586 – Şehrin ve Mabed’in Babilliler tarafından yıkılmasıyla Babil Sürgünü yaşandı.
MÖ 538 – Pers Kralı Sirüs, 2. Mabed’in inşasına izin verdi.
İkinci Mabed Dönemi: MÖ 424’te Ezra, devrin Ruhanî liderlerine Yeruşalayim’e gelmeleri için çağrı yaptı.
MÖ 313’te Büyük İskender’in generali Ptoleme, Yeruşalayim’i zapt etti, Helenistik devir başladı.
MÖ 164’te Makabi isyanı yaşandı. MÖ 20’de Romalılara bağımlı Kral Herod, Bet Amikadaş’ı onardı.
MS 70 – Şehir ve 2. Mabed, Romalılarca yakıldı.
MS 135 – Romalı İmparator Hadrian, Mabed’in geri kalanını (Batı Duvarı hariç) yerle bir edip Jüpiter Tapınağını yaptırdı.
Hadrian ayrıca Yeruşalayim'in adini Aelia Capitolina yapti ve ülkenin adını da Syria Palestina olarak değiştirdi
MS 324 – 638 – Yeruşalayim Bizans’ta. İmparator Konstantin, burada birçok kilise inşa ettirdi.
MS 638’de Halife Ömer, Yeruşalayim’i fethetti. Kent, Al-Kuds olarak adlandırıldı.
MS 691 – Emevi Halifesi Abdülmelik Kubbetü Sahra’yı inşa ettirdi. MS 638 – 1099 arası İslam dönemi yaşandı.
1099 – 1187 yılları arasında Haçlılar şehre egemen oldu. 1099’da Godfrey yönetimindeki ordu, kenti ele geçirip tüm Yahudileri kılıçtan geçirdi. 1187’de Selâhaddin Eyyubi kenti ele geçirdi ve Yahudilerin oturmasına izin verdi. 1206’dan 1516’ya kadar Memlûklar kentte kaldılar. Rabbiler ve Yahudiler ağır vergilerden ve bu perişan kentten kaçtılar.
1516’da Yeruşalayim, Osmanlı Padişahı 1. Selim tarafından alındı ve Yahudiler dünyanın her tarafından Yeruşalayim’e gelip yerleşti.
1535’te Kanunî Sultan Süleyman şehrin surlarını inşa ettirdi.
1826’da Sir Moses Montefiore Yeruşalayim’e ilk seyahatini gerçekleştirdi. 1841’de Osmanlı yönetimi ilk Sefarad hahambaşısı Rişon Letsion Gagin’i atadı. Sonra havralar inşa edilir.
1917 – 1948 arası İngiliz Mandası bölgeye hakimdi. 1917’de İngiliz Ordusu’nun generali Allenby, kente girdi. 1938’de İbrani Üniversitesi kuruldu. 1948’de İsrail Devleti kuruldu. 1967’deki 6 Gün Savaşı sonunda Doğu ve Batı Yeruşalayim bütünleşti2.
TANAH’TA YERUŞALAYİM
Tanah’ta Yeruşalayim ismi, İbranice bölümlerde 641 defa Yeruşalem şeklinde; Aramice bölümlerde ise 26 defa Yeruşlem olmak üzere 667 kez zikredilmiştir.
Yeruşalayim şehri, Tora’da sadece bir defa Şalem şeklinde zikredilmekte3.Bunun dışında: Tanah’ın geri kalan bölümlerinde, 2. Samuel’de 30 kez, 1. – 2. Krallar’da 90 defa, 1. – 2.Tarihler’de 151 defa, Babil sonrası dönemlerde Ezra’da (48), Nehemya’da (38), Peygamber kitaplarından Yeremya’da (102), Zaharya’da (39) kez, Yehezkel’de (26), Daniel’de (10) İşaya’da/ Siyon olarak 47 kez, Yeruşalayim olarak 49 kez, Mezmurlar’da Siyon/ 38 kez, Yeruşalayim (17) defa olarak bu isimler kullanılmıştır4. Tora’da kullanılmamasının nedeni, Rambam’a göre diğer ulusların kentin kutsiyetine binaen, bu kenti ele geçirmeyi arzu etmemeleri içindir. İshak Avinu’nun neredeyse kurban edileceği Moriya’daki dağ, Mabed’in bulunduğu tepeyle bir özdeştirme sunabilir5.
Şehrin krallık ve ibadet merkezi oluşu, David haMeleh ile başlar6. 1. Mabed döneminde Mabed Dağı ‘Siyon Dağı’ olarak isimlendirilmekteydi ve ‘Siyon’ adı, zaman zaman Yeruşalayim’i ifade etmiştir7. Peygamber Yeremya ise, Yeruşalayim’in gelecekte ‘Rabb’in tahtı’ olarak anılacağını söylemiştir8. İşaya Peygamber de, Yeruşalayim’e ‘doğruluk şehri’ (hir haemet) adını yakıştırmıştı. Bu adlandırma, İsrailoğullarından evvelki krallar Malki – Tsedek ve Adoni – Tsedek’in adlarındaki9 ‘Tsedek’in bir yansıması da olabilir. Siyon ve Yeruşalayim ile bütün ülkenin sembolleri de tarif edilmekte ve onların yıkımı şu hüzünlü ifadelerde yankı bulmaktadır. Mezmurlar 137, “Eğer seni unutursam ey Yeruşalayim, sağ elim hünerini unutsun, eğer seni anmazsam, eğer Yeruşalayim’i baş sevincimden üstün tutmazsam, dilim damağıma yapışsın.”10
Zaharya Kitabı’nda Yeruşalayim’in istilasından sonra Tanrı’nın Zeytin Dağına gelerek, İsrailoğulları’na karşı savaşan bütün uluslarla savaşacağı; kazanacağı zaferden sonra da Yeruşalayim’in bir daha yıkılmayacağı anlatılmaktadır11. Ulusların savaşında başlangıçta kentte yaşayanların büyük fire vereceği de yazılıdır. Yeruşalayim, Yahudi Tarihi’nde Hebron, Safed ve Tiberias gibi tüm kutsal kentlerden daha kutsaldır.
TALMUD’DA YERUŞALAYİM
A – Alaha’da (Yahudi dini şeriatı) Yeruşalayim
Alaha’ya göre tüm Erets Yisrael kutsaldır, ancak Yeruşalayim en kutsaldır. Çünkü yeryüzündeki en kutsal yer olan ve ‘Kutsallar Kutsalı’ (Kodeş ha- Kodeşim) şeklinde isimlendirilen mekân, Yeruşalayim’deki Mabed’de bulunur. Mişna’da en kutsal olandan en çok kutsal olana doğru kutsal yerlerin hiyerarşisi, Kelim (Kaplar) Risalesi’nde anlatılır12. Yeruşalayim kabileler arasında bölüşülmemişti13. Bu kentte hacılar için ev kiralamak yasaktı. Alaha’ya göre defin yerlerine sadece Yeruşalayim surlarının dışında izin verilirdi. Yeruşalayim’e veya Mabed’e ilâveler kral, ‘Urim ve Thumim’ ve 71 kişilik Sanhedrin dışında kimse tarafından yapılamazdı14. Yeruşalayim’in yıkılmasından sonra bile kutsallığı muhafaza oldu ve özel Alahalara uyulmaya devam edildi. Dua ederken de bir insan yüzünü Yeruşalayim’e çevirmek zorundadır15. Yeruşalayim için giysilerini parçalayan birinin, Yehuda’nın diğer kentleri için bunu yapması gerekmez16.
B – Hagada’da (menkıbelerde) Yeruşalayim
Tarihî şehir ve tarih üstü şehir: Yahudilik geleneğinde Tanrı’nın yalnızca Yeruşalayim’de kalmadığı, aynı zamanda ‘Kutsal Şehir’de (Ir ha-Kodeş) dışına çıktığına da inanılırdı. Bazıları da, İlâhî Varlığın daima Yeruşalayim’de kaldığını söylemişlerdir. Agada’da Kudüs’ün tüm özellik ve erdemlerinden bahseden çok sayıdaki sözlerden bazıları şöyledir: “Yeruşalayim’inki kadar güzellik hiçbir yerde yoktur”… “Dünyaya indirilen güzelliklere dair on ölçeğin dokuzu Yeruşalayim’de mevcuttur.”17 “Yeruşalayim’i ihtişamıyla görmemiş bir insan, hayatında hiç güzel bir şehir görmemiştir.”18 Pirke Avot’ta Bet – Amikdaş’ta İsrael ataları adına gerçekleşen on mucize yer almaktadır. Agada’da Tanrı’nın Mabedi inşa etmek için bütün şehirleri ölçtüğü, ancak Yeruşalayim’den daha uygun bir şehir bulamadığı anlatılır19.
“… Ama onlar çok paragözdüler ve başka bir insandan sebepsiz nefret etmekteydiler.”20 Burada anlatılan, nedensiz nefretin göstergesinin, Yeruşalayim’in tahrip edilmesine yol açışıdır. Bunun yanında, Yeruşalayim’in yıkılışının sadece insanların çocuklarını Tora öğrenmeye göndermeyi ihmal ettikleri için gerçekleştiği de anlatılmaktadır21. Ayrıca Yeruşalayim’in yıkılmasının ve Bet-Amikdaş’ın yakılmasının nedenlerinden bir tanesinin de, ‘Laşon ha-ra – gıybet/ dedikodu’ olduğu da söylenmektedir22. Yahudi inancına göre, Yeruşalayim Mabedinin saf ve kutsal bir yerinden yaratılan Adam Harişon, Rabbi Eliezer ben Jacob’a göre (MS 2. yüzyıl) ‘Yeruşalayim’deki büyük bir sunak üzerinde’ bir korban sunmuştur23. Babil Talmudu’nda Yeruşalayim şöyle betimlenir: “Yeruşalayim insan gözü gibidir. Yeruşalayim gözbebeğidir ve Mabed de, gözbebeğine yansıyan imgedir.”24 Mistik Sefer ha-Zohar’a göre ise, Tanrı dünyayı yarattığında, göklerdeki muhteşem tahtının altından kıymetli bir taş alıp boşluğa fırlatır. Bu taşın adı ‘Even Ha Şetiya’ (Nirengi taşı) olup, dünyanın göbeğidir ve Tanrı buraya Yeruşalayim’in kurulmasını emretmiştir25. Midraş’a göre, Tanrı bu yere ‘yire’ (hürmet, saygı)26 ve Şem’im ‘Şalem’ adını birleştirerek, “Yeruşalayim”in şehre yansıyan iyilik ve kutsallığın, herkesin kendisini mükemmelleştirmesini sağlamasını istemiştir27.
Kaynakça
Genelde Sn. Özcan Toski’nin (Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü doktora öğrencisi) ‘Yahudi Dini Kaynaklarına göre Kudüs’ (devam eden doktora çalışması) adlı çalışmasından yararlanılmıştır.
1 Şarkul Avsat, “Eski Dünyada Kudüs”, Eldar Hasanoğlu, 6 Mart 2019.
2 Yahudilik Ansiklopedisi, Cilt 3, Yusuf Besalel, Gözlem Gazetecilik…, S. 781- 782
3 Tekvin 14/ 18
4 Özcan Toski, “Yahudi Dinî Kaynaklarına göre Kudüs”, Uludağ Üniv., 2019, Yayınlanmamış Tez, 2. bölümü
5 Tekvin, b 22
6 2.Samuel, b. 6. 7
7 1.Krallar, 8/ 1
8 Yeremya, 3/ 17
9 Tekvin, 14/ 18, 20
10 Mezmurlar, b. 137
11 Zekerya, 14/ 1- 11.
12 Mişna, Taharot, “Kelim” risalesi, 1/ 16- 9
13 Bâbil Talmudu, Yoma, 12a.
14 a.g.e., Şivi’it, 14a,
15 a.g.e., Berahot, 30a
16 a.g.e., Moed Katan, 26a
17 a.g.e., Kiduşin 49b
18 a.g.e., Suka, 51b.
19 Vayikra Rabbah, 13, 11. 1.
20 Yeruşalayim Talmudu, 1/ 1 38c
21 Bâbil Talmudu, Şabat 119b
22 “El Gid par el Pratikante”, Rabi Nesim Behar, Gözlem Gazetecilik… 2004, S. 372.
23 Genesis Rabbah, 34/ 9
24 Babil Talmudu, Derech Eretz Zuta 9.
25 “Yahudilikte Kavramlar ve Değerler” Alalu ve diğerleri, Gözlem, S. 198
26 Tekvin, 22/ 4
27 “Midraş Der ki…, Bereşit”, S. 217.
