Geçmişten bugüne Azerbaycan Yahudileri

Murad Salmanov

Güney Azerbaycan 1828 yılından bu yana İran işgali altında kaldığından bu konuyu derinden incelemeyeceğiz. Güney Azerbaycan’ın Urmiye gibi şehirlerinde eskiden Aramice (Lişan Didan) konuşan Yahudi cemaatleri vardı ancak çoğu İsrail ve ABD’ye göç etti. Güney Azerbaycan bölgesinin Hamedan şehri Yahudiler için mukaddes olan Mordehay ve Ester’in mezarlarına ev sahipliği yapmakta. Bugün İran’ın kapalı bir ülke olması ve İsrail’le olan düşman ilişkileri yüzünden Güney Azerbaycan’da ne kadar Yahudi yaşadığını söylemek zor.                                                                                                   Hazar Türk İmparatorluğunun 740 yılında Yahudi dinini kabul etmesinde Azerbaycan’da yaşayan Yahudilerin büyük etkisi olmuştur. Azerbaycan, Yahudilerin rahatça yaşadığı ender ülkelerden biri oldu. Hatta Bakü’de 1891-1899 yıllarında ‘Hovevei Zion’ ve birçok Siyonist örgüt kurulmuştu. 1918-1920 yıllarında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti zamanında Bakü’de Yahudi Halk Üniversitesi kuruldu. Demokratik Cumhuriyet’in millet meclisinde iki Yahudi bakan bile vardı. 1920 yılında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin Sovyetler tarafından işgali ile birlikte Azerilerle birlikte Yahudiler de baskılara hedef oldu. Bütün sinagog ve merkezler kapandı. 1991’de Azerbaycan’ın bağımsızlığını yeniden kazanmasıyla Yahudiler de kendi dinlerini ve kültürlerini rahatça yaşamaya başladı. Azerbaycan’da tarih boyunca birçok Yahudi cemaati yaşadı.          

Dağ Yahudileri

Azerbaycan’daki en büyük ve eski cemaattir. Dağ Yahudilerinin Azerbaycan’a ne zaman yerleştikleri hakkında birçok tez bulunur. Bunlardan en yaygını Babil Sürgünü zamanında Yahudilerin İran’a, oradan da Azerbaycan’a yerleştikleri yönündedir. Diğer bir inanışa göre ise 5. yüzyılın sonu ile 6. yüzyılın başında İran’da yaşanan Mezdekiler hareketine verdikleri desteklerinden dolayı İran Yahudileri, Kuzey Azerbaycan ve Dağıstan bölgesine sürgün edildi. Ruslar, Kafkasya’yı işgal ettikleri zaman at belinde kılıç kuşanan Yahudileri gördüklerinde çok şaşırdı ve onlara Dağ Yahudileri adını verdiler. Dağ Yahudileri günümüzde Azerbaycan Yahudi Cemaatinin özünü teşkil etmekte. Azerbaycan’da on bine yakın Dağ Yahudi’si yaşıyor. Dağ Yahudileri Bakü’de, Guba Kırmızı Kasaba’da ve Oğuz’da yaşamakta. Bu yerlerin haricinde Sumqayıt ve Gence’de de az da olsa Dağ Yahudi’si yaşamakta. Bakü’de bir, Kırmızı Kasaba’da iki ve Oğuz’da iki olmak üzere toplam beş sinagog, Dağ Yahudilerine hizmet veriyor. Kırmızı Kasaba’da dünyada ilk defa olarak Dağ Yahudilerine ait bir müze açıldı.

Dağ Yahudileri kendilerini her zaman Azerbaycan’ın bir parçası olarak görüyor. Bu sebepten de Azerbaycan’ın ilk milli kahramanlarından biri Dağ Yahudi’si Albert Agarunov’dur. Günümüzde Azerbaycan Millet Meclisinde, Dağ Yahudi asıllı bir milletvekili yer almakta.

Aşkenaz Yahudileri

Azerbaycan’a ve Bakü’ye ilk 1800 yılların başlarında geldiler. Hatta bu göçler sayesinde 1910 yılında Aşkenaz Yahudilerinin sayısı Dağ Yahudilerini geçti. II Dünya Savaşı zamanında Bakü ve Azerbaycan’a büyük Aşkenaz Yahudi’si göçü yaşandı. Aşkenaz Yahudileri Azerbaycan’ın siyasi ve sosyal hayatında her zaman aktif rol aldı. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyet’in kurulmasında Aşkenaz Yahudilerinin büyük hizmetleri oldu. Cumhuriyet’in ilk sağlık bakanı Aşkenaz Yahudi’si Yevsei Gindes oldu. Bu gün Azerbaycan’da Aşkenaz Yahudilerine bir sinagog hizmet veriyor. Azerbaycan’da iki bine yakın Aşkenaz Yahudi’si yaşıyor ve Azerbaycan’da ikinci en büyük Yahudi cemaatini oluşturuyorlar.                                                                                                                          

Gürcü Yahudileri

Gürcü Yahudilerinin Azerbaycan’da tarihleri 1910 yılından öncelerine dayanır. 1910 yılında Bakü’de Gürcü Yahudilerine ait bir sinagog bulunmaktaydı. Bugün Azerbaycan’da birkaç yüz Gürcü Yahudi’si bulunmakta ve Bakü’de Gürcü Yahudilerine ait bir sinagog hizmet veriyor.                                                                          

Kürt Yahudileri

Kürt Yahudileri, 1827 yıllarında Güney Azerbaycan bölgesi olan Urmiye ve çevresinden Kuzey Azerbaycan’a ve Bakü’ye yerleşti. 1919-1939 yıllarında Bakü’de Kürt Yahudilerine hizmet veren bir sinagog vardı. Stalin zamanında Kürt Yahudileri 1951 yılında Azerbaycan’dan ve Kafkasya’dan sürgün edildi.                               

Gerler ve Subbotnikler

1820 yıllarında Yahudiliğe geçmiş Slav asıllı gruptur. 1839-1841 yıllarında Çarlık tarafından Azerbaycan’a sürgün edildiler. Azerbaycan’da Celilabad şehrinde en büyük yerleşim yerlerinden biri olan Privolnoye’ye yerleştiler. Sovyetlerin dağılmasının sonuna doğru Azerbaycan’da beş bine yakın Ger ve Subbotnik yaşamaktaydı. Gerler ve Subbotnikler Rusya’ya göç ettiklerinden Azerbaycan’da hiç Ger ve Subbotnik bulunmamakta.                              

Karaimler

1989 yılında Azerbaycan’da Hazarların torunu olan Karaimlerden 41 Karaim Yahudi’si yaşamaktaydı. Buhara Yahudileri ise 88 kişiydi. Bugün bu gruplardan hiç biri Azerbaycan’da yaşamıyor.

Guba Kasabası

Cemaat yaşamı

Günümüzde Azerbaycan’da 12 bine yakın Yahudi nüfusu bulunuyor. Bugün Azerbaycan, Yahudilerin İsrail’den sonra kendilerini güvende hissettikleri ve korkmadan kendi kültürlerini ve dinlerini yaşadığı ender ülkelerden biridir. Azerbaycan’da üç Yahudi Cemaati bulunuyor: Dağ Yahudileri, Aşkenaz Yahudileri ve Gürcü Yahudileri; toplam yedi sinagog yer alıyor. Bunların beşi Dağ Yahudilerine, biri Aşkenaz ve biri de Gürcü Yahudilerine hizmet veriyor. Azerbaycan’da iki Yahudi Okulu var. Bunlardan biri Habad Okulu, diğeri ise devlet nezdinde Yahudi Okuludur. Bunların haricinde Bakü’de bir mikve ve bir koşer restoran hizmet veriyor. Cemaat günlük yaşamını korkmadan yaşıyor. Sinagoglar yalnız Yahudiler için değil diğer dinlerden olan insanlar içinde açık. Dünyada Dağ Yahudilerine ait ilk müze Azerbaycan’da Kırmıza Kasaba’da açıldı. Azerbaycan’da Yahudiler hem devletten hem de Azerbaycan halkından şefkat ve saygı görüyorlar. Azerbaycan’da yaşayan Yahudiler kendilerini Azerbaycan’ın bir parçası olarak görüyor.

Azerbaycan Yahudileri İsrail - Azerbaycan ilişkilerinde en önemi faktörlerden. Azerbaycan’da Yahudilerin huzur içinde yaşaması bu ilişkilerinin temelini oluşturuyor. İsrail’de yetmiş binden fazla Azerbaycan asıllı Yahudi bulunuyor. Azerbaycan’ın büyükelçiliği olmamasına rağmen İsrail’de yaşayan Azerbaycan asıllı Yahudiler Azerbaycan’ı güzelce temsil etmekteler. Bu etkiler sayesinde İsrail ile Azerbaycan arasında harika ilişkiler mevcut. İsrail, Azerbaycan’ın bağımsızlığını tanıyan üçüncü ülkedir. Bugün İsrail ve Azerbaycan arasında, bütün sektörlerde ilişkiler olumlu bir şekilde süregelmekte. Azerbaycan’da iki üniversitede İbranice bölüm mevcut ve halk arasında İsrail’in Azerbaycan’a verdiği destekten dolayı bir sempati ve hoşgörü var. Bugün bu ilişkiler her iki devletin ve halkın çıkarlarına hizmet etmekte.