Portekiz'de Yahudileri Nazilerden kurtaran diplomata anma

II. Dünya Savaşı sırasında binlerce kişinin hayatını kurtaran Aristides de Sousa Mendes’in adına sembolik bir mezar, geçtiğimiz hafta Portekiz hükümeti tarafından, diplomatı resmi olarak onurlandırmak adına, ülkenin ulusal kahramanlar anıtına yerleştirildi.

Portekiz siyasi dünyasının ileri gelenlerinin ve tanınmış kişilerin de katıldıkları resmi törende anıt mezar, Lizbon’un önemli noktalarından olan ve Portekiz tarihinde özel yeri bulunan diğer kişilerin de anıt mezarlarının aralarında bulunduğu yapıya yerleştirilirken, televizyonlar da canlı yayındaydı.

Törende bir konuşma yapan Portekiz Meclisi Sözcüsü Eduardo Ferro Rodrigues, Sousa Mendes'in yaptıklarının Portekiz’e saygınlık getirdiğini söyleyerek, “Karar anı geldiği zaman, hem kendisinin hem de ailesinin güvenliğini tehlikeye atarak çoğunluğun iyiliğini göz önüne alan kişiler nadirdir. Sousa Mendes bu kişilerden biriydi” diye konuştu.

Tören ile Portekizli devlet görevlisinin dışlanmaktan, ülkesinin onurlandırılmış uluslararası bir görevlisine giden seksen yıllık yolculuğuna son nokta konulmuş oldu.

Belki de Portekiz’de yirminci yüzyılın en meşhur diplomatı olan Sousa Mendes, Fransa’nın Bordeaux şehrinde, 1940 yılında, aralarında o dönemde hüküm süren diktatör António Salazar da dahil tüm üstlerine karşı gelerek Nazilerden kaçan Yahudilere vize vermişti.

Portekiz vizeleri sayesinde soykırımdan kaçanlar, tarafsız Portekiz topraklarından geçerek deniz veya hava yoluyla başta ABD olmak üzere çeşitli ülkelere gitmişlerdi.

II. Dünya Savaşı sırasında tarafsız kalabilmek adına hareketlerine çok dikkat eden Portekiz hükümeti, özellikle bazı kategoriler başta olmak üzere aslen tüm vize başvurularının Lizbon’daki hükümetin onayından geçmesini gerektirmesine rağmen diplomat, inisiyatif kullanarak, onay almaksızın vize vermişti.

Elinde büyükannesinin Aristides de Sousa Mendes tarafından imza atılmış vizesinin bulunduğu pasaportuyla törene katılan ABD vatandaşı Leah Rozenfeld Sills, ülkesinde Sousa Mendes Vakfı Yönetim Kurulunda görev aldığını ve babası, büyükbabası ile büyükannesini 24 Mayıs 1940 tarihinde attığı imza ile kurtaran adamı onurlandırmak için törene katıldığını belirterek, "Bu son derece özel ve güzel bir deneyim oldu” dedi.

Aristides Sousa Mendes’in torunlarından Álvaro Sousa Mendes de, ailesinin önemli bir arzusunun yerine geldiğini söyleyerek, “Bu bizim uzun zamandır gerçekleşmesini istediğimiz bir törendi. Sonunda dedemin çabaları tanındı ve ulusal kahramanlıkla onurlandırıldı” diye konuştu.

Kuralları yıkmak o dönemde Sousa Mendes’in kovulmasına sebep olmuş, ailesine utanç getirmişti. Sousa Mendes, 1954 yılında, sefalet içinde vefat etti.

Uzun yıllar sonra, Nazilerden kurtardığı hayatlar ve bu dönemdeki kilit rolü ile gündeme gelen Sousa Mendes, 1966 yılında, İsrail’in ulusal soykırım anma müzesi olan Yad Vaşem’de ‘Uluslararası Dürüstler’ arasına alınmıştı.

Sousa Mendes geçtiğimiz yıl Papa Francis tarafından övgüyle anılmış, ayrıca geçen Mart ayında ABD Meclisi’nde okunan bir yasa tasarısında kendisinin insancıl ve ilkeli çalışmalarından bahsedilmişti. Mendes kendi ülkesinde de ancak 1980’li yıllardan sonra tanınan bir isim olmuş, yetkililer vefatından sonra diplomatı takdir dolu sözlerle anmışlardı.

2017 yılında Portekiz Cumhurbaşkanı Marcelo Rebelo de Sousa, diplomatı ülkede verilen en yüksek mertebeye layık görmüş ve adına Özgürlük Onur Madalyası verdiğini açıklamıştı.

Geçtiğimiz yıl Portekiz’de meclis, eski diplomatın adını ulusal kahramanlık anıtında geçirerek, kalıntıları orada olmasa da kendisini bir plaket ve anıt mezar ile onurlandırma konusunu oylamış ve bunu yapma kararı almıştı. Sousa Mendes’in naaşı, kendi isteği doğrultusunda, Portekiz’in kuzeyinde bulunan ve doğduğu Viseu kasabasında defnedilmişti.

Portekiz ulusal kahramanlar anıtındaki on dokuz anıt mezardan sadece on ikisinde, adı geçen kişinin kalıntıları da bulunuyor.