Babil Sürgününden günümüze dünyada Yahudi toplumları: Rusya Yahudileri

Bugünkü Rusya Federasyonu ve çevresindeki bölgelerde Yahudi varlığı 1500 yıl önceye uzanır. Yahudilerin Karadeniz ile Hazar Denizi arasında, günümüzde Ermenistan ve Gürcistan olan bölgelerde Babil Sürgününden itibaren var olduklarına inanılır. MS 4. yüzyıldan kalma belgelerde 10 ila 30 bin Yahudi nüfuslu Ermeni şehirleriyle Kırım'da kalabalık Yahudi yerleşimlerinin olduğu gözükür. O dönemlerde bugünkü Ukrayna, Rusya'nın Avrupa bölümünün güneyi ve Azerbaycan'ı kapsayan bölgede hüküm süren Hazarlarda 8. yüzyıl civarlarında Hazar Kralı (Kağan Bey) Bulan'ın ve yönetici sınıfların Yahudiliğe geçtiğine dair iddialara rastlanır.

9. yy - 13. yy Kiev Rus

Yahudilerin günümüz Beyaz Rusya, Ukrayna ve Avrupa kıtası Rusya'sındaki bölgelerde görülmeleri 7. yüzyıl ile 14. yüzyıl arasındaki zaman dilimine yayılır. 9. ila 13. yüzyıllar arasında var olmuş Kiev Rusyası'nda Yahudiler Kiev şehrinde kendilerine ayrılmış bir bölgede yaşarlardı. Şehrin bu bölgesine Yahudiler anlamında Zidovye, şehrin buraya açılan kapısına da Yahudi Kapısı anlamında Zidovskaya Vorota denirdi. 11. ve 12. yüzyıllarda toplum daha çok Bizans (Romanyotlar), Babil ve Filistin bölgelerinden gelenlerden oluşurken 12. yüzyıldan itibaren Aşkenazların da katıldığı görülür. Aynı dönemde Prens Andrei Bogolyubsky zamanında Rusya'nın kuzey bölgelerinde de muhtemelen Yahudi yerleşimleri vardı. 

Rusya'nın kuzey bölgelerinde Yahudi nüfusu azdı ama bu durum Orta Çağ’ın son yüzyıllarında Avrupa'nın batısındaki ülkelerde başlayan Yahudi karşıtı pogromlar ve yaşadıkları şehirlerden kovulmalarla değişti. Değişik zamanlarda bugünkü İngiltere, Fransa, İspanya ve başka bölgelerden kovulan ve 14. yüzyılda Almanya'da zulme uğrayan Yahudiler, Polonya Kralı Büyük Casimir III'ün davetiyle, toplumun köylüler ve o dönem küçümsenen burjuvalar tarafından oluşan üçüncü ve en alt sınıfına dahil olmak şartıyla Avrupa'nın doğu bölgelerine geldi.

 Polonya-Litvanya Uluslar Birliği

16. yüzyılda Polonya genişleyerek Litvanya ve Ukrayna'nın bazı bölgelerini kapsayan Polonya-Litvanya Uluslar Birliğine dönüşünce Yahudiler de ileriki yüzyıllarda Rusya İmparatorluğunun idaresine girecek Litvanya ve Ukrayna bölgelerine doğru yayılmaya başladı. Bunlar Aşkenaz Yahudilerdi ve çoğunlukla, konuştukları Yidiş dilinde Ştetel diye adlandırdıkları küçük şehirlerde yaşıyordu. Bu şehirlerde kendilerini Yahudi dini kuralları Alaha'ya göre yönetiyorlardı; yerel hükümranların kendilerine tanıdıkları ayrıcalıklarla sınırlıydılar.

Rusya İmparatorluğu'nun kurucusu Çar Büyük Peter (Deli Petro)

1721'de, ülkemizde Deli Petro olarak bilinen Büyük Peter tarafından kurulan Rusya İmparatorluğunun öncülleri önce Moskova Büyük Dükalığı, sonra Rusya Çarlığı idi. Moskova Büyük Dükalığında Yahudilerle ilgili ilk kayıt 1471 yılındandır. Bu iki hükümranlık döneminde Yahudiler, her zaman uygulanmasa da ayrımcı kanunlara tabiydiler. Rusya ve Ukrayna şehirlerinde yaşayan Yahudilerin dini gerekçelerle zulümlere maruz kaldıkları da oluyordu. 16. yüzyılda Korkunç İvan Yahudileri kovdu, 17. yüzyılda Çar Fyodor Yahudi tacirleri Moskova'dan çıkardı. Bununla birlikte din değiştiren Yahudiler önemli görevlere gelebiliyordu. Bunların önde geleni, Büyük Peter'in şansölye vekili Peter Pavloviç Şafirov'du.

Büyük Peter'in Yahudi şansölye vekili Peter Pavloviç Şafirov

Rusya İmparatorluğu döneminde Polonya-Litvanya Uluslar Birliği 1772 - 1795 arasında üç aşamada Habsburglar (Avusturya), Prusya Krallığı ve Rusya İmparatorluğu arasında bölüşülerek son buldu. Bunun sonucunda çok sayıda Yahudi Rusya yönetimi altına girmiş oldu. Yeni yönetimde statülerinde bir değişiklik olmadı, yaşam alanları ve yapmalarına izin verilen sınırlı sayıda meslekte kısıtlamalar devam etti.

Sınırlı Yerleşim Bölgesi (1791-1917)

18. yüzyılın ikinci yarısında hükmeden Çariçe Catherine II (Büyük Katerina) imparatorluk sınırları içinde bugünkü Polonya, Litvanya, Ukrayna'yı kapsayan coğrafyayı Sınırlı Yerleşim Alanı (Pale of Settlements) ilan etti ve Yahudi yerleşimini burasıyla sınırladı. Yahudiler yaşadıkları şehirlerde, yargı, vergi toplama gibi toplumsal işleyişlerini yerel çaplı Yaşlılar Konseyleri ile yürüttü. Bu yönetim şekli 19. yüzyılın ortasına kadar sürdü.

26 Ağustos 1827 Fermanı Yahudi toplumunu zora sokak bir başka vaka oldu. Bu fermanla Yahudi toplumunda her bin kişi başına 4 erkek çocuğun 8-9 yaşlarında ailelerinden alınarak 25 yıl sürecek bir askeri eğitim ve hizmeti zorunlu kılındı. Bu çocukların çoğu bir daha ailelerini göremeyecek ve Yahudilikten uzaklaşacaktı. Bu durum toplum içinde gerginliklere ve çatlaklara yol açtı. Söz konusu yasa 1850'lere kadar yürürlükte kaldı.

19. yüzyılda serfliği (özgür olmayan köylüler) kaldıran Rus emansipasyonuna (özgürleşme) Yahudi aydınlanması Haskala eşlik etti ve birçok Yahudi, Rus toplumuna entegre olmaya başladı. Ne var ki bu durum toplumdaki antisemitizmin artmasına da yol açtı. Antisemit görüşlere sahip Çar Alexander III ve sonraki çarlar dönemlerinde pek çok Yahudi yerleşiminde pogromlar vuku buldu.

19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın başlarında antisemitizm toplumun bütün katmanlarına yayılmıştı. 1886’da ilan edilen Sınırdışı Etme Fermanı ile Yahudiler önce Kiev’den, sonra Moskova’dan atıldı. Yahudi öğrencilerin orta ve yüksek eğitimdeki kotaları düşürüldü, yerel seçimlerde oy kullanma hakları sınırlandırıldı. Bunlar olurken az sayıda, yararlı görülen Yahudi bu ayrımcılıklardan muaf tutuluyor ve toplumda önemli mevkilere yükseliyordu.

1897'ye gelindiğinde Rusya İmparatorluğunda yaşayan Yahudilerin nüfusu 5,2 milyon civarındaydı ve toplam nüfusun yüzde 4’'ünü aşıyordu. Sınırlı Yerleşim Bölgesinde ise Yahudi nüfusu 4,8 milyon civarındaydı ve bu bölgenin toplam nüfusunun yüzde 11,5’ini oluşturuyordu. Rusya İmparatorluğu sadece dünyanın en büyük Yahudi toplumuna sahip değildi, aynı zamanda dünyadaki Yahudilerin çoğuna da ev sahipliği yapıyordu.

Yönetimdeki antisemitizmin zirvesi 1903 yılında yayınlanan ve dünyanın Yahudiler tarafından yönetildiği iftira ve komplosunu Rusya toplumuna ve dünyaya yayan Siyon Protokolleri (The Protocols of the Elders of Zion) kitabı oldu. Rusya'da karanlık odaklarca kaleme alınıp yayınlanan bu kitap Yahudilere yönelik pogromların, antisemit söylem ve eylemlerin bahanesi olarak kullanıldı.

I. Dünya Savaşı (1914-1918) boyunca Rusya ordusunda 450 bin Yahudi asker Rus ordusunda görev aldı. Savaş esnasında Polonya ve Litvanya bölgelerinden kaçan yüz binlerce göçmen arasında çok sayıda Yahudi de olunca Sınırlı Yerleşim Bölgesi fiilen sona ermiş oldu. 1880-1920 arası dönemde 2 milyondan fazla Rus Yahudi’si başta ABD olmak üzere dünyanın çeşitli bölgelerine göç etti.

Rus İmparatorluğuna ve çarlık rejimine son veren 1917 Devrimi sürecinde Yahudiler de rol aldı. Bunların en bilinenleri Leon Troçki ve Karl Radek'di. Devrimin ardından kurulan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (Sovyetler Birliği) döneminde Beyaz Rusya ve Ukrayna'dan gelen pek çok Yahudi aile daha iyi iş ve eğitim olanakları sunan Rusya'daki büyük şehirlere göç etti. Sovyet yetkililer Yahudileri, kültürel kurumlara sahip olabilecek ulusal bir grup olarak tanıdı ancak dini ibadet ve uygulamalara, başka dinlere de olduğu gibi, izin vermedi.

1928'de kurulan Otonom Yahudi Oblastı

1928'de Sovyetler Birliğinin en doğusunda, Çin sınırında, bir Yahudi vatanı olma denemesiyle, idare merkezi Birobican olan Otonum Yahudi Oblast'ı kuruldu ama amacına ulaşamadı. Burada Yahudi nüfus istenen sayıya varmadı. Aynı dönemlerde bazı Yahudiler Sovyetler Birliği hükümetlerinde Dışişleri Bakanlığı Yüksek Komiserliği, ABD ve Birleşik Krallık büyükelçileri olarak üst düzey görevler alıyordu.

II. Dünya Savaşı'na giden dönemde Sovyetler Birliği ile Hitler'in Nazi Almanya'sı arasında karşılıklı güvensizlik ve kuşkuya dayalı büyük bir gerilim vardı. Buna rağmen iki ülkenin lideri Stalin ve Hitler 1939'da Molotov-Ribbentop Saldırmazlık Anlaşması'nı imzaladılar. Bu anlaşma bir anlamda iki devletin Polonya üzerinde etkilerini bölüşme anlaşmasıydı. Polonya Yahudileri bir anda kendilerini bu iki diktatörün bölgesel iştahlarını kapsayan bir ülkede yaşar buldu.

Savaşın patlak vermesiyle Almanya ve Sovyetler Birliği, Polonya'yı bölüştüler. Ancak iki ülke arasındaki ittifak 1941'de Almanya'nın Sovyetlere saldırısıyla son buldu. Almanların Barbarossa Harekatı, Sovyetleri işgal etmek için başlatılmıştı ama aynı zamanda, Alman ordusunun gerisinden gelen Nazilerin gezici öldürme birliği Einsatzgruppen'in, komünistlerin yanında birçok Rus Yahudi’sini hedef alınması ve öldürülmesiyle Holokost'un ilk ölümcül fazı olarak da tarihe geçti. 

Savaş boyunca Sovyetler Birliği sınırları içinde 2 milyondan fazla Yahudi yaşamlarını kaybetti. En büyük katliamlar arasında 1941'de Kiev yakınında Babi Yar (33.771 Yahudi), Litvanya'nın başkenti Vilnius'un Ponary Ormanı (100.000 Yahudi ve Polonyalı), Ukrayna'nın batısında Kharkiv şehri yakınında Drobnitzky Yar (20.000 Yahudi), 36.000 Yahudi’nin makineli tüfeklerle tarandığı Odessa, Letonya'nın başkenti Riga'nın Rumbula Ormanı (25.000 Yahudi), Kırım'da Simferopol (10.000 Yahudi) ve Sovyetler Birliği'nin güneybatısında Rostov-on-Don yakınında Zmievskaya Balka (18.000'i Yahudi 27.000 kişi) katliamları sayılabilir. Bölge insanları arasında Yahudileri kurtarmaya çalışanlar da Naziler ile iş birliği içinde Yahudileri avlamaya çalışanlar da oldu.

1942-1943 Stalingrad Muharebesi ile Naziler durduruldu ve geri püskürtüldü. Bununla Almanların Sovyetler Birliği cephesinde ilerleyişi son buldu. 1945'te biten savaşta Yahudiler Sovyetlerin savaş mücadelesinde hem cephede hem cephe gerisinde, nüfuslarından daha yüksek oranda yer aldı.

Savaş esnasında milyonlarca Sovyet Yahudi’si Holokost kurbanı olarak can vermişti ama ana Rusya'da, Moskova ve Leningrad gibi şehirlerde yaşayanlar kurtuldu. Savaş ertesinde Yahudi kültürü baskılanmaya devam etti. Din kitapları ve dini malzemeler kaçak yollardan ülkeye sokuluyor ve bazı gruplarca ibadetler gizlice yapılıyordu ancak çoğu Yahudi’nin bunlara erişimi yoktu. Bu işleri gizlice yaparken yakalananlar hapsediliyordu. Refusenik olarak anılan bu kişilere ülkeden ayrılma yasağı da getiriliyordu. 1980'lerde Mikhail Gorbaçov'un göreve gelmesi ve uyguladığı glasnost (açıklık) politikasıyla baskılar sona erdi.

Rusya Federasyonu

1991'de Sovyetler Birliği'nin yıkılması ve Rusya Federasyonu'nun kurulmasıyla ülkede Yahudi nüfusu azalma gösterdi. Birçok Yahudi başta İsrail ve ABD olmak üzere başka ülkelere göç etti. Rusya Federasyonu inanç ve ibadet özgürlüğü ile bütün etnik azınlıklara eşit haklar getirdi. Bu modern dönemde Rus Yahudileri devlette üst düzey görevler aldı. Örneğin, Mikhail Fardkov 2004-2007 arasında başbakan, 2007-2016 arası Dış İstihbarat Servisi direktörü oldu. Vladimir Zhirinovsky 2000-2011 arasında Rusya parlamentosunun alt kanadı Duma'nın başkan vekiliydi, halen Liberal Demokrat Parti'nin lideri ve Duma üyesi.

Günümüzde 145 milyon nüfuslu Rusya Federasyonu'nda Yahudi toplumu yaklaşık 200 bin kişiden oluşuyor ve dünya ülkeleri arasında yedinci büyük Yahudi toplumu. Toplumun büyük kesimi Aşkenazlardan oluşur, bunların yanında Dağ Yahudileri, Sefaradlar, Kırım Karayları, Kırımçaklar, Buhara Yahudileri ve Gürci Yahudiler de var. Nüfusunun yarısı Moskova'da, yüzde 20'si St. Petersburg'da, geri kalanı Kazan, Roston-on-Don, Novosibirsk gibi şehirlerde yaşıyor. Önde gelen toplum kuruluşları, şemsiye kuruluş olan Rus Yahudi Kongresi, dini kuruluşlar olarak Habad Lubaviç hareketinin Rusya Yahudi Toplumları Birliği ile Rusya Yahudi Dini Kuruluşlar Birliği ve seküler kuruluş olarak da Rusya Yahudi Kuruluşlar ve Toplumlar Birliği bulunuyor.

Bugün Rusya'nın bütün büyük şehirlerinde sinagoglar yer alıyor. Toplumun büyük bölümü Ortodoks ancak son yıllarda ondan fazla Reform toplumu da oluştu ve ilk yerel Rus Reform hahamları da görevlerine başladı.

Yahudilik eğitimi alanında da önemli adımlar atıldı. Moskova ve St. Petersburg'da dört Yahudi üniversitesi bulunuyor. Ülke çapında çok sayıda Yahudi okulu ve yuvası da mevcut. İnternet üzerinden de çevirimiçi yayınlara rastlamak mümkün, bunlardan biri "12-13: Yahudilik geleneği çevirimiçi kursu."

Yahudi kültürel kuruluşlar olarak Moskova'da Rusya Yahudi Tarihi Müzesi ve Hoşgörü Merkezi ile Yahudi Mirası ve Holokost Müzesi, St. Petersburg'da Rusya Yahudi Halkı Tarihi ve Kültürü Müzesini saymak mümkün.

Ukrayna Yahudilerini konu alan önceki yazı link  yazılırken henüz Rusya Ukrayna'ya karşı savaşı başlatmamıştı ve dilek anlaşmazlığın savaş olmadan çözülmesiydi. Maalesef olmadı. Bu yazı kaleme alınırken çatışmalar, ölümler ve yıkımlar devam ediyor. Bu kez dilek, yazı yayınlandığında savaş bitmiş olsun, her kimlikten insan, her türden hayvan ve bitki kaybı daha fazla olmasın. Bu ve bütün savaşlar için. Amen.

WJC, EJC ve Wikipedia sitelerinden derlenmiştir.