DNA ve Yahudilerin kökeni

Modern dönemden evvel Yahudilerin nereden türediğinin yanıtını, Tevrat verirdi. Ata-peygamberler, ata-anneler, Musa, Mısır'dan çıkış, Kenan topraklarının zaptı, hâkimler dönemi, krallar, sürgün, vs. Ancak modern zamanlarda bilim insanları Yahudilerin nereden türedikleri hususunda Tevrat ötesi açıklamalar bulmaya yöneldi.

Genelde ata-anne ve ata-peygamberler, ülkenin fethi gibi konular gizemsel nitelikli kabul edilmiş fakat Krallıklar, Babil sürgünleri ve Yahudiye’nin Tapınak döneminde tekrar kurulması tarihsel olgular olarak görülmüştür. Öylelikle Yahudiler ve Yahudiye arasındaki ilişki son on yıldır irdelenmeye başlandı¹.

Bereşit (Yaratılış) bölümünün ifade ettiği gibi, İsrailoğulları Mezopotamya'dan mı türemişti, yoksa Kenan yerlilerinden miydiler?

Yahudi genleri

Biyologların DNA’yı saptamasındaki hassas yeteneği, bilim insanlarının Yahudilerin atalarının coğrafi olarak konuşlandırılmasında, bilim insanlarını yetkili kıldı ve ‘Aneestry.com’, ‘Gene by Gene’ gibi şirketler, Yahudilerin soya çekim tarihçesi ile ilgili projeler ürettiler.

Yahudi Hap Map Projesi, Harry Ostren ve Gil Atzman tarafından kuruldu ve Yahudilerin dünya çapındaki diasporasında genetik bir harita amaçlıyor.

Aşkenazi Genom Konsorsiyumu New York’ta ve İsrail’de 11 laboratuvarda kuruldu, 2013’ten beri 128 Aşkenaz kökenli Yahudi’nin genomlarının sekansını oluşturdu.

Kohanim araştırması

Bu çalışmalardan en yeni ve en ünlülerinden birisi, ‘Kohanim’lerle, başka bir deyimle kendilerini Yahudilerin sahip klanı olarak tanımlayan Yahudi erkekler ile alakalı². Rabani Yahudi yasasına göre, Yahudi cemaatine mensup olmak anneden gelir. Fakat rahiplerin soyu ise, babadan oğula geçer. Tora ‘Kohanim’i Musa’nın erkek kardeşi Harun’a dek izler; Harun da bu statüyü erkek soyuna nakletmiştir. Evet, Harun’un varlığından emin olamayabiliriz. Lȃkin Josephus ve Rabani kaynaklar Tapınak Döneminde bu statünün, babadan oğula, müteakip yüzyıllarda da dahil olmak üzere, kanıtlamakta. Bu statü, babadan nakledildiyse Y kromozomlarında birikmiş olan mutasyonları oğullar doğrudan doğruya babalarından intikal etmiş olmaktalar³.

Kohen Modal Haplotipi’nin keşfi

1997’de Michael Hammer, Karl Shorechi ve meslektaş genetikçileri, kendilerini Kohen olarak tanıtan ‘Kohanim’e İsrail'de ABD'den ve İngiltere'den ulaşarak babadan geçme ortak bir bağlantı mirası olup olmadığını saptamaya çalıştılar. Çalışmalarının odak noktası, deneklerinin Y kromozomların da bulunan bir haplotipler ağıydı.

Haplotipler, bir tek ebeveynden miras alınan ve bir organizmada yer alan bir grup gendir. Hammer ve Talume ‘Cohen Modal Haplotype’ (CMH) adını verdikleri belirgin bir haplotip keşfettiler. Bu, kendilerini ‘Kohanim’ olarak tanımlayan deneklerin yarısında mevcuttu ve bu da baba tarafında müşterek bir ataları olduğu anlamına geliyordu. Bu müşterek atanın kim olduğunu saptamak mümkün değildi. Ama bu anlamlı genetik imza, hem Aşkenaz hem de Sefaradi ‘Kohanim’de mevcuttu ki, müşterek atanın MS 1. milenyumun ortalarında birbirinden ayrılan bu iki topluluğun ortak bir atası olduğu kanaatine varılabilirdi. Daha sonra yapılan bir araştırma, bu ortak atanın, 2.100 ila 3.250 yıl evvel var olduğunu ortaya koydu. Kuşkusuz, bu hassas bir tarih saptaması değildi ve ‘Kohanim’in Harun’un soyundan geldiği halk inancını bilimsel olarak kanıtlayamıyordu.

Örneğin 20 sene kadar sonra bu araştırmaların mucitleri, 2014’te haplotipin herhangi bir Yahudilik ırksal mirası olarak kullanılmasında daha dikkatli olunması gerektiğini dile getirdiler⁴. Yeni araştırmalar, ‘Kohanim’in atalarının araştırılmasının, aslında daha karmaşık olduğunu ve tarih boyunca değişik zamanlarda çeşitli bağlantılar kurulabileceğini, genetik kanıtlamanın, daha çok tartışma götüreceğini ortaya koyuyor.

Yahudiler Ortadoğu'dan geliyor

En iddialı araştırmalardan birisi, dünyanın Yahudi nüfusunun yüzde 90’ını temsil eden 14 Yahudi cemaatinden alınan tam-genom numunelerinin analizi ile ilgili. Araştırma 2010 yılında İsrailli genetikçi Doron Behar ve 20 mesai arkadaşı tarafından yayınlandı⁵. Kullanılan numuneler, çevredeki Yahudi olmayan 69 topluluktan alınan genetik örneklerle karşılaştırıldı. Bu, en kapsamlı, güncel ve hassas olarak dünya Yahudi nüfusunun genetik profilini veriyordu.

Araştırma, genetik olarak Yahudilerin çoğunun üç alt kümede yoğunlaştığını gösterdi; bunlar, birbirlerinden ayırt edilebiliyordu. Çünkü her biri içinde yaşadığı mahalli toplumla karışmıştı. Araştırmaya göre aynı zamanda bu değişik toplumların Ortadoğu toplumlarıyla da ilişkisi vardı. Bu da, Yahudilerin dünyanın her tarafına yayılmış olmalarına karşın; Yahudilerin hep inandığı gibi, onları Yakın Doğu’ya bağlayan ataları olduğunu ima ediyordu.

Yahudiler ve Hazar kuramı

Behar’ın araştırmasından birkaç yıl sonra, moleküler biyolog Eran Elhaik, bu kez de Aşkenaz Yahudilerinin Kafkas Dağlarından geldikleri verilerinin mevcudiyetinden bahsetti. Buna Hazar kuramı adını verdi⁶. Aşkenaz Yahudiler, Avrupa ve Asya arasındaki bir bölgede yaşamış ve Yahudi dinine giren Hazarlar adındaki Türkî bir kavimden geliyordu…

Metinsel kaynaklara dayanarak, tarihçiler Hazar Kuramı’nda birçok zayıflıkları dile getirdi⁷. Ancak Elhaik’in araştırmasından sonra bu kuram bilimsel bir saç ayağına kavuşmuştur; veriler, Aşkenaz Yahudilerinin Ortadoğulu kuruculardan değil, fakat Rusya’nın steplerindeki bir Türkî halktan geldiğini desteklemektedir ki, Hazar Kuramı’nın argümanı da budur.

Hazarya neredeydi? Behar’ın yanıtı

Behar ve mesai arkadaşları, Elhaik’in analizinden bir fırsat gibi yararlanmayıp bunu araştırmalarını derinleştirmek için kullandı⁸. Behar, Elhaik’in analizinde metodolojik bir sorun görüyordu: Bugün hayatta Hazaryalı yoktur, bunların bilinen bir soyu ve DNA kanıtlarına ulaşmak için Hazaryalı iskelet de mevcut değil. Dolayısıyla Aşkenaz Yahudileri ve Hazar toplumu arasında bir ilişki kurmak için bir yol da bulunmamakta! Bu sorunu halletmek için Elhaik, Hazaryalılara benzer kişilerden - Ermenilerden ve Gürcülerden numuneler aldı. Aslında bu bölgeleri hatalı olarak Hazarya olarak algılamıştı. Bu çerçevede kendisi, Avrupa Yahudilerinin yüzde 70’inin ve hemen hemen tüm Doğu Avrupa Yahudilerinin adı geçen halklarla örtüştüğünü tespit edince, atalarının Hazaryalı olduğunu dolaylı olarak kabul etti.

Behar ve mesai arkadaşları Ermeni ve Gürcülerin, Hazarların genetik yakınları sıfatıyla kullanılmasının hata olduğunu, zira onların Kafkasya’nın güneyinde yer aldığını, hâlbuki Hazar Krallığının oldukça kuzeyde konuşlanmış olduğunu savundu. Bu sorunun çözümü için mümkün olan en yüksek sayıdaki Yahudi genomu örneklerinin, Aşkenazların türemiş olabileceği bölgelerde mevcut olan Yahudi olmayan çeşitli toplumlardan alınacak geniş bir genom seti ile karşılaştırılmasını önerdiler. Buna Batı Avrupa, Ortadoğu ve hakiki Hazarya’nın bulunduğu bölgede bulunan bireylerinki de dahil olacaktı. Bu Hazarya ise, Elhaik’in örnek topladığı bölgenin kuzeyindeydi.

Çalışma grubunun bu yaklaşımı çok değişik sonuçlara yol açtı! Aşkenaz Yahudilerinin en büyük genetik benzerliği Kafkasyalılarla ilgili değildi; bu genetik miras, Avrupa ve Ortadoğu’dan geliyordu.

Veriler, bir tek öyküyü betimlemiyor ve türlü yorumlara açıklar. Örneğin Amerikalı antropolog Nadia Abu El-Hajj⁹ “Yahudi genetiği araştırması hususunda gerçekten de objektif olan hiçbir şey bulunmamaktadır” diyor

Samiriler, Yahudiler ve ‘Kohanim’

Bu makalenin yazarı Prof. Steven Weitzman, 2013’te Stanford’da meslektaşı ile birlikte ‘Human Biology’ (85.6) adlı dergide Kuzey İsrail kabilelerinden türediklerini iddia eden Samiriler hakkında genetik bir araştırma yürüttü¹⁰. Araştırma, Samiriler ve Yahudiler, özellikle Yahudi ‘Kohanim’ arasında genetik bir ilişkiyi ortaya çıkardı. Samirilerle Yahudilerin Antik Çağ’da ortak ataları vardı. Nitekim Samiriler de kendi kökenlerini eski İsrailoğullarına dek götürmekteler.

Yazar, araştırmasında Samiriler ve ‘Kohanim’ kökünden Yahudiler arasındaki genetik bağlantının, değişik bir açıklamaya tabi olduğunu zikrediyor. Josephus’un açıklamaları, bunu Ⅱ. Tapınak dönemindeki ‘Kohanim’ ve Samiriler arasındaki karışık evliliklere bağlamakta. Bu konuda başkaları da yeni kuramlar üretebilir. Oldukça kısıtlı olan tarihsel kaynakçalar, Samirilerin genetik tarihçesi hakkında birden fazla açıklama üretmektedir¹¹.

Ve… Yahudi genetiği öyküsü

Genetik, gelişmekte olan bir alan ve birçok bilim dalında olduğu gibi kendi kendini düzeltir; kim bilir, belki bir gün bilim insanları burada belirttiğimiz karanlık noktaları çözmeyi başaracaklardır. Ama o zaman bile genetikçiler, tarihsel verilerin anlam taşıyabilmesi açısından, genetik olmayan verilere de rücu etmek zorunda kalacaklar: yazılı metinler, sözlü gelenek ve kişilerle atalarının nereden geldiği hakkında yapılan görüşmeler gibi…

DNA’nın şahitliğini, geçmişin kesin bir hesap hülasası olarak ifade etmek olanaksızdır. Bir araya getirme, noktaları birleştirme ve yorumlama; genetik tarihçenin oluşturulmasında daima hayal gücünün dâhil olacağını ve hangi öykünün inanılacağına dair seçenekler mevcut olduğunu ortaya koymaktadır.

Bu makalede yer alan yorumlar, oldukça eski bir makalemle de örtüşür. “Fiziksel antropolojinin kanıtladığına göre; yaygın inanışların tersine, Yahudi ırkı diye bir ırk yoktur. Dünyanın birçok yerinde yaşayan Yahudilerin antropometrik ölçüleri, yapıları, kiloları, ciltlerinin rengi, sefalik endeksleri ve kan grupları hiç tutarlı değildir. Bilakis Yahudiler ile yaşamakta bulunan ülke halkı arasındaki endeks ve kan grubu benzerlikleri, farklı ülkelerde yaşayan Yahudiler arasında olandan çok daha fazladır… Yahudi tipini karakterize ettiği iddia olunan en önemli nitelik, burun biçimidir. ‘Sami burnu’, ‘kanca burun’ olarak da tanımlı burun tarzı, New York'ta 2836 Yahudi’nin ancak yüzde 14’ünde teşhis edilmiş olup; diğer ülkelerde bazen hiç rastlanmamakta… Davranış ve karakter özellikleri ise, çevre ve gettolaşma faktörü tarafından oluşturuluyor… Sonuç olarak, Yahudilik bir ırk değil, bir dindir. Kalıtımsal nitelikleri saptanamamıştır… Tora, maddi ve manevi alanlarda insanlara örnek olmayı İsrailoğulları’ndan talep etmektedir ve ‘seçilmiş’liği bu çerçeve dâhilinde ve ağır yaptırımlarla betimler. Tora, bu kapsamda bu dine mensup olanları ve kaderlerini ‘tek bir halk’ olarak öngörür. Bu nitelikler de gene dinsel kökenlidir.” (B/13)

---

Dipnotlar ve Kaynakçalar

Ana Kaynakça (A), The Torah.com

1-    The Origin of the Jews: ‘The Quest for Roots in a Rootless Age’, Prof. Steven Weitzman, Princeton University Press, 2017.

2-     ‘Y-chromosomes of Jews’ Priests’, Michael Hammer ve diğerleri; Nature 385 (1997)

3-    Mabet’in yıkılışından beri sinagoglarda Kohen soyadını taşıyan erkekler bazı dini görevler üstlenmiştir, bu ayrıcalık babadan oğula geçer…

4-    Sergio Tofanelli ve diğerleri, ‘Mitochondrial and Y-chromosome haplotype motifs as diagnostic markers of Jewish ancestry and a reconsideration’, Frontiers in Genetics 5 (2014)

5-    Doron Behar ve diğerleri, ‘The Genome- wide Structure of the Jewish People’, Nature, 466, 2010.

6-    Era Elhaik, ‘Missing Link of Jewish European Ancestry: Contrasting the Rhineland and Khazarian Hypotheses’, Genome Biology and Evolution 5 (2013); 61-74

7-    Shaul Stampfer, ‘Are We All Khazars Now?’, Jewish Review of Books, (Spring 2014).

8-    Doron Behar ve diğerleri, ‘No Evidence from Genome- Wide Data of Khazar Origin for the Ashkenazi Jews’, ‘Human Biology’ 85 (2013):859-900.

9-    Nadia Abu El Hajj, “The Genealogical Science The Search for Jewish Origins and the Politics of Epistemology”, (Chicago: University of Chicago Press, 2012)…

10-                   Peter Oefner ve diğerleri, “Genetics and the History of the Samaritans: Y-Chromosomal Microsatellites and Genetic Affinity between Samaritans and Cohanim”, Human Biology 85 (2013):825-838

11-                   Bak: Gary Knoppers, Jews and Samaritans… Oxford University Press, 2013,…

B/13- ‘Yahudilik’, Yusuf Besalel, ‘Yahudilik bir Irk mıdır?’ Gözlem, 2021, S.51-55.