Ermenistan Yahudileri

Tarihçi Tournebize’nin aktardığına göre büyük miktarda bir Yahudi nüfusu MÖ 1. yüzyılda Ermenistan’a yerleşti. Şehirlerden Vartkesavan önemli bir ticaret merkezi haline geldi. 2. Tigranes İsrail’den çekilirken 10 bin Yahudi’yi esir alıp çekip Ermenistan Krallığına getirdi. Böylece Ermenistan’da bir Yahudi cemaati kurulmuş oldu. Ermenistan’ın diğer nüfusu gibi, Yahudiler de ülkeyi bölüp fethetmeye çalışan bölgesel güçlerden nasibini aldı.

MS 301’de Lusarovich Aziz Gregorios (Kirko) önderliğinde, Ermeniler paganlıktan Hıristiyanlığa geçerken bile Yahudiler, Yahudi olarak kaldı. Moses Khorenatsi gibi Ermeni tarihçilere göre 2. Tigranes (Dikran), Suriye’yi ve muhtemelen Kuzey İsrail’i işgal edip, İsrail’deki Yahudileri Ermenistan’a sürdü. Roma’nın Ermenistan’a saldırması nedeniyle Persler de Yahudi aileleri İsfahan’a sürdüler.

1999 yılında Dzor’a bağlı Yeghegis Köyünde Orta Çağ dönemine ait bir Yahudi mezarlığı bulundu. Bulunan 64 mezar taşından 18’inde İbranice, ikisinde de Aramice yazılar bulundu. Bulunan mezarlıkların en eskisi 1266 yılına aitti. Tarihçi Michael Nosonovsky, Kawajah kelimesinin Farsça kökenli olduğunu, muhtemelen Yegheris’e yerleşen Yahudilerinden geldiğini ve Farsçayı konuşma dili olarak kullandıklarını gösterdiğini belirtir. Tevrat’tan alıntılar ve Talmudik formüller topluluktaki yüksek eğitim standardının kanıtıdır. Bir grup Ermeni ve İsrailli arkeolog ile tarihçi, 2001-2002 yıllarında bölgeyi kazdı ve 64 mezar taşı daha buldu. Bazıları Orbrlian’ın motifleriyle süslenmişti. Arkeoloji ekibi ayrıca, birkaç aileyi besleyebildiği anlaşılan üç değirmen de buldu. Böylece topluluğun meslek sahibi olduğu da kanıtlandı. Mezar taşlarının yirmisinde, ikisi dışında tümü İbranice ve Aramice olan yazıtlar vardı. En eski mezar taşı 1266, en son tarihler ise 1366 ve 1367 yıllarına aitti.

SOVYETLER DÖNEMİNDE ERMENİSTAN

19. yüzyılın başlarında Doğu Ermenistan Rusların hakimiyetine girince, Polonya ve İran’dan Yahudiler Erivan’a yerleşip Aşkenaz ve Mizrahi cemaatleri kurdu. Ermenistan bir Sovyet Cumhuriyeti haline geldiğinde, burasının Rusya ve Ukrayna’dan daha hoşgörülü olması sebebiyle Yahudi göçü arttı. II. Dünya Savaşı’ndan sonra Yahudi nüfusu 5 bine kadar çıktı. 1959 yılında Sovyet Ermenistan’ında Yahudi nüfusu 10 bine kişiye ulaşarak bir zirve yaptı. 1965-1972 yılları arasında ülkeye, aydınlar, ordu mensupları ve mühendisler olmak üzere, başka bir Yahudi göçmen dalgası geldi. Bu Yahudiler Rusya ve Ukrayna’dan geldi ve daha liberal olan topluma karıştılar. Ancak Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından, birçoğu 1. Dağlık Karabağ Savaşı nedeniyle ülkeyi terk etti. Ekonominin çözülmesinden sonra halka sunulan hizmetlerin yetersizliğinden, Yahudiler ülkeyi terk etmeye başlayınca, nüfus 750 kişiye kadar düştü. O dönemde 6 binden fazla Ermenistan Yahudi’si İsrail’e göç etti. Az nüfusa ve karışık evliliklere rağmen cemaatin varlığını sürdürmesi için hala istekle çalışılmaktadır.

1995 yılında ise Erivan’da Habad-Lubavich Evi kuruldu ve hizmete başladı.

GÜNÜMÜZDE

Şu anda Ermenistan’da, özellikle başkent Erivan’da (Yerevan) yaşayan yaklaşık 300-500 Yahudi bulunuyor. Bunların çoğu Aşkenaz kökenli, bazıları ise Mizrahi ve Gürcü Yahudileridir.

Erivan’daki Yahudi Cemaati şu anda Habad-Lubavich’den hahambaşı Gerşon Burshtein tarafından yönetiliyor ve sosyo-politik meseleler Ermenistan Yahudi Konseyi tarafından yönetiliyor.

Ermenistan Yahudi Cemaati Başkanı Rima Varzhapetyan-Feller, 23 Ocak 2015’te “Yahudi toplumu Ermenistan’da kendini güvende hissediyor. Yetkililer onların haklarına, kültürlerine ve geleneklerine saygı gösteriyor. Ermenistan’da semitlerin, Ermeniler ve yetkililerle iyi ilişkileri var. Tabii ki toplumun, ülkenin genel durumundan kaynaklanan bazı sorunları var” dedi.

2005 yılında aşırı milliyetçi küçük bir parti olan Ermeni Aryan Birliğinin antisemit lideri Armen Avetisian, Ermenistan’da 50 bin kadar “kılık değiştirmiş” Yahudi olduğunu iddia etti. Onları ülkeden kovmak için çalışacağına söz veren Avetisian Ocak 2005’te etnik nefreti körüklemek suçundan tutuklandı.

Erivan, Aragast Park’taki ‘Ortak Trajediler Anıtı’nın Yahudi tarafında, 2007 ve 2010 yıllarında kimliği belirsiz kişilerce kaydedilen iki vandalizm vakası yaşandı. Bu anıt, birkaç kez tahrif edilmiş ve devrilmişti. Daha sonra yapılan büyük ve yeni bir Holokost Anıtı, eski devrilen küçük anıtın yerini aldı.

1985 ile 1991 arası Dünya Satranç Şampiyonu Garry Kasparov, kısa öykü yazarı Sergei Dovlatov ve Ermenistan’ın ilk Cumhurbaşkanı Levon Ter-Petrosyan’ın eşi Lyudmila, Yahudi kökenli Ermenistanlılardan bazılarıdır.