Holokost´tan sağ kurtulan, eski bir partizan savaşçısı ve Bosna Hersek´in azalan Yahudi cemaatindeki son Ladino konuşanlarından Moris Albahari, 93 yaşında vefat etti.
Zafir Reytan
Bosna'nın küçük Yahudi cemaati - 500'ü Saraybosna'da yaşayan, ülke genelinde yaklaşık 900 üyesiyle - hem toplumsal hafızalara canlı bir bağlantının hem de çok sevilen bir üyesinin kaybının yasını tutuyor. Cemaatin önde gelen isimlerinden Moris Albahari, geçtiğimiz ay, 93 yaşında hayatını kaybetti.
Saraybosna Yahudi Cemaati Kantoru Igor Kožemjakin, Facebook'ta yaptığı bir anma paylaşımında Moris'ten bahsederken Boşnakçada bir sevgi terimi olan “Čika” (amca) ifadesini kullandı. Kožemjakin gönderisinde “Moco amca senden; Yahudilik, yaşam, doğa ve özellikle insanlar hakkında çok şey öğrendim. Hem iyilik hem de kötülük hakkında" ifadelerine yer verdi.
Saraybosna doğumlu bir Yahudi olan, Negev Ben-Gurion Üniversitesi'nde Ladino dili ve edebiyatı uzmanı Eliezer Papo, Jewish Telegraphic Agency'ye verdiği demeçte
“Özellikle Saraybosna için korkunç bir kayıp. Topluluğumuz özellikle Holokost'tan sonra çok küçüldü. Sadece toplumun önde gelen üyeleri açısından konuşmuyoruz, aile üyeleri açısından konuşuyoruz. Herkes aileden biri gibi" dedi.
Albahari 1930'larda büyürken, memleketi Saraybosna'daki Yahudi nüfusu 12 bin kadardı. Şehrin beşte birinden fazlasını Yahudiler oluşturuyordu ve Batı Balkanlar'ın en önemli Yahudi yaşam merkezlerinden biriydi.
Albahari'nin gençliğinde şehir, Yugoslavya Krallığı'nın bir parçasıydı. Osmanlı ve Avusturya-Macaristan İmparatorlukları arasındaki sınır bölgelerinde kurulmuş, Hırvatlar, Sırplar, Boşnaklar, Slovenler, Makedonlar, Macarlar, Arnavutlardan oluşan çok ırklı bir devletti. Bunların arasında hem Aşkenaz hem de Sefarad Yahudi topluluğu vardı.
Saraybosna'nın silüetini belirleyen camileri, sinagogları ve kiliseleriyle; Müslüman, Yahudi, Katolik ve Ortodoks Hristiyan topluluklarının eşsiz karışımı, şehre “Küçük Kudüs” lakabını kazandırmıştı.
Amerikalı araştırmacılar tarafından hazırlanan 2015 yapımı ‘Saved by Language /Dil Sayesinde Kurtulmak’ belgeselinde konuşan Albahari, Osmanlı İmparatorluğu'nun bir parçası olduğunda Bosna'ya dönüşecek bölgeye yerleşmeden önce, aile köklerinin İspanyol Engizisyonunu öncesi Cordoba'ya ve Venedik'e kadar uzandığını açıkladı.
Yazar Susanna Zaraysky ile birlikte belgesel üzerinde çalışan Binghamton Üniversitesi Ladino Profesörü Brian Kirschen, JTA'ya verdiği demeçte “Moris veya Saraybosna hakkında 'sadece' bir makale yazmak istemedik; izleyicinin gördüğümüzü görmesini ve duyduğumuzu duymasını istedik. Bu, belgeseli oluşturmak bir halk girişimiyle sonuçlandı" yorumunu yaptı.
Belgeselde Albahari araştırmacıları ve izleyicileri Yahudi Saraybosna'da bir gezintiye çıkarıyor, içinde büyüdüğü Ladino konuşan topluluğa bir bakış atarak, Naziler ve onların Hırvat müttefikleri Ustaşa onu yok etmeye geldiğinde, dilin onu birçok kez nasıl kurtardığını anlatıyor.
Prof. Kirschen, Facebook'taki bir anma gönderisinde, "Holokost sırasında hayatta kalma hikayenizi paylaşırken, onlarca yıldır kapalı kalan kapıları açtınız. Bazı hikayeleriniz, ailenizin üyeleri için bile yeniydi, ancak hayatta kalanların her birinin kendi zaman çizelgesi var. Siz hayatınız boyunca büyük acılar yaşarken, hikayenizden iyilik ve kahramanlık anlarını da öğreniyoruz. Hikayen aracılığıyla bize dilin gücünü de öğrettiniz” yazdı.
