Önümüzde Hanuka Bayramı olmasına rağmen bu yazımda söze Purim´den gireceğim.
Asur Kralı Nabukadnezar, MÖ 587 yılında I. Bet Amikdaş’ı yıkıp Yahuda halkını 70 yıllık Babil Sürgününe yollamıştı. Bu sürgünde Yahudi halklarının büyük bir kısmı başka topluluklara karışıp yok olurken bir kısmı ise MÖ 538’de Babil’in, Midyan ülkesi ile birlikte Pers Hükümranlığına girmesine kadar çok zor şartlarda yaşamıştı. Bu birleşme ile Perslerin ilk kurduğu devlet olan Ahameniş İmparatorluğu ortaya çıkmıştı.
Bu birleşmeden sonra Babil topraklarındaki Yahudiler, Pers yönetimi altında rahata erdi ve onurlandırıldılar. O derece ki, dönemin Pers Kralı Keyhüsrev veya Büyük Kiros II, (1) sürgünde olan Yahudi halkından 42 bin kişilik bir grubun, Zerobabel soyundan gelen Ezra ve Nehemya önderliğinde kutsal topraklara kadar giderek II. Bet Amikdaş’ın yeniden yapımına izin vermiş, hatta desteklemişti.
1-İran Persepolis yakınlarındaki ve Ahameniş Hanedanlığına başkentlik yapmış Pasargad şehrinde bulunan, üzerinde Kral II. Kiros’un kabartmasının olduğu taş tablet.
Bu sebeple Kral Keyhüsrev, Tanah’ın Peygamberler (Neviim) kısmındaki Yeşaya Kitabı 45:1-4’te mesih olarak geçer. Resmi tarih kayıtlarında ise II. Kiros’un adı, Asurolog Hormuzd Rassam tarafından 1879 yılında Marduk Tapınağı kazılarında bulunan ve bugün British Museum’da sergilenen Babil çivi yazısı ile yazılmış Kiros Silindirinde geçer. (2) Silindir şeklindeki bu taş yazıtta Kiros’un hüküm sürdüğü topraklardaki tüm halk ve uluslara kendi inançlarını özgürce yerine getirme hakkı tanıdığını bildiren bir anayasa yer alır ve bu yazıt ilk insan hakları evrensel beyannamesi olarak tanınmaktadır.
2-Marduk Tapınağı kazılarında 1879’da ortaya çıkartılan ve British Musem’da bulunan Kiros Silindiri.
Burada sözünü ettiğim Kral Keyhüsrev’in 400 yıl sonraki halefi ve aynı adı taşıyan kuzen torunlarından biri ise, Pers topraklarında kalmaya devam eden Yahudi halkı için, bir başka mucizenin kahramanı olarak tanıdığımız, Mordehay ve Ester’in ikna etmeyi başarıp Yahudi halkını ölümden kurtarmasıyla hepimize tanıdık gelen, Purim Mucizesinin Kral Ahaşveroş’u idi. Kronolojide aynı isimle anılan başka Pers hükümdarları da mevcut tabi. Bunlardan zalimliğiyle tanınan biri de, Türk boylarından İskit kadın hükümdarı Tomris Hatun’a karşı Orta Asya’da savaşmış ve yenilmiş olandır.
Konumuz olan kral II. Kiros’a dönecek olursak, Babil sürgününden Kudüs’e dönen bu 42 bin kişilik Yahudi grubu, yol boyunca karşılaştığı engellemeler ve mabedin inşasındaki zorluklara rağmen MÖ 515’te II. Bet Amikdaş’ı tamamlayarak ibadete açmışlardı.
Bu açılıştan yaklaşık iki asır sonra, Makedon Kralı II. Filip ve Olympia’nın çocukları olan Büyük İskender Hindistan ve Orta Asya’ya kadar uzanan fetih seferlerine başlar. MÖ 332’de Suriye ile birlikte Yahudilerin de yaşadığı bu toprakları ele geçirir. Ölümünden sonra dört generali arasında yapılan paylaşımda Yahuda bölgesi Antakya’daki Seleukos ve İskenderiye’deki Ptolemaios hanedanları arasında kalmıştı. İkisi de Antik Helen kökenli bu hanedanlıkların çatışmaları ve anlaşmaları sonucunda Yahuda’nın kontrolü MÖ 198’de Seleukoslarda kaldı.
MÖ 167’de Seleukos hükümdarı IV. Antiochus Epifanes kültür farklılaşmalarını önlemek için Yahudilerin elindeki II. Bet Amikdaş’ı ibadete kapatır ve Helen kültürünü egemen kılmak için mabedin içerisine devasa bir Tanrı Zeus heykeli koydurur, (3) Bet Amikdaş kurbanları, sünnet gibi Yahudilik ile ilgili gelenekleri de yasaklar.
3-Polonyalı ressam Wojciech Stattler (1800–1875)’in Krakov National Museum’da bulunan, 1842’de yaptığı ‘Maccabees’ adlı tablosu.
Yedi yıl kadar süren bu dini baskının (4) ardından Seleukoslar, kuzeyden Roma İmparatorluğu tehdidi, doğudan ise Pers destekli kavimlerin gerilla saldırıları ile zayıflamaya başlamıştı. Yahuda halklarının savaşçı kabilelerden biri olan Modiin’deki Haşmonaylar’dan Matatyahu oğlu Yehuda Amakabi, bu zayıflamayı fırsat bilerek bir isyan başlatır.
4-İtalyan ressam Antonio Ciseri'nin 1863’te yaptığı ve Floransa’da S. Felicita Koleksiyonunda bulunan bu tablo, IV. Antiochus Epifanes’in domuz eti yedirmek zorunda bıraktığı dini baskılarına karşı çıkan Yahudi kadının yedi çocuğunun öldürülmesi trajedisini konu alır: “Martyrdom of the Seven Maccabees”
Baba Matathias (veya Matatyahu), önce bir puta kurban sunmak isteyen asimile olmuş bir Yahudi’yi öldürür. Bu bir terör eylemi sayıldığından, aralarında Yehuda’nın da bulunduğu beş oğluyla birlikte Seleukoslardan kaçar. Babası Matatyahu’nun ölümünden sonra, Yehuda eylemci ve muhaliflerden topladığı ordusu ile, Suriye topraklarında zayıflayan Seleukos hanedanlığı güçlerine karşı zaferler kazanır. (5) Ayaklanmayı bastırmak için gönderilen Suriye ordusu, başlarındaki kumandanı olan Aniyokus'un ölümüyle geri dönmek zorunda kalır ve Epifanes ayaklanmayı güç kullanarak bastırmak yerine uzlaşma yoluyla dini özgürlüklerin geri getirilmesini tercih eder. Bu hezeyan ile Makabiler, geçtikleri yerlerdeki Helen putlarını yıkıp kırar. Ayaklanma esnasında birçok iç çatışma da yaşanır. Bu baskı dönemi boyunca sünnet olamayan Yahudi çocukları sünnet ederler. Muzaffer bir ordu edası ile Yeruşalayim’e kadar gelip Süleyman Mabedini de ele geçirirler. Bu esnada Yahudilerin kurduğu bu devrim ordusuna da çekiç manasındaki Makabiler adı verilmişti.
5-Flaman ressam Peter Paul Rubens’in 1646’da yaptığı, Fransa Nantes Sanat Müzesinde bulunan tablosu: The Triumph of Judas Maccabeus (Yehuda Makabi’nin zaferi)
Seleukosların güç kaybederek dağılmasının ardından Anadolu’da birçok ardıl devletler kurulmuştu. Bitinya Krallığı, Kapadokya Krallığı, Bergama Krallığı ve Pontus Krallığı bunlardan bazılarıdır.
Makabiler kazandıkları zaferler ardından ele geçirdikleri Süleyman Tapınağını da eski haline getirdi. İçerisindeki Zeus heykeli başta olmak üzere tüm putperest ögelerden temizlediler ve dinen arındırdılar. (6) Bet Amikdaş’ın dini lideri olarak Yonatan Makabi'yi Koen Gadol (Baş Rahip) sıfatıyla atadılar. Sıra Yahudiliğin sembolü olan yedi kollu kutsal Menora’yı yakmaya gelince, bunu yakmak için sadece bir güne yetecek kadar temiz zeytinyağı olduğunu fark ettiler. Tekrar istenilen evsaftaki yağa ulaşabilmeleri için sekiz gün daha beklemeleri gerekiyor idi. Buna rağmen Menora’yı aydınlatmak için yaktıkları bu yağ bir mucizeyle, sekiz gün boyunca sönmeden yandı. Sekiz gün boyunca yakılan Hanukiyaların genellikle Menora şekline (ama dokuz kollu olarak) benzetilmesi biraz da bundandır.
6-Alman ressam Julius Schnorr von Carolsfeld (1794 – 1872)’in ahşap baskı bir illüstrasyonu: ‘Vision of Judas Maccabee’
Büyük bir dirayetle Makabilerin başlattığı bu direniş ve ayaklanma, sonunda gerçekleşen bir mucizeyle de birlikte, II. Bet Amikdaş’ın tekrar Yahudi ibadetine açılmasıyla sonlandı. Hanuka yani ‘ithaf etme’ veya ‘adama’, Yehuda Amakabi’nin mücadelesi sonucunda Tanrı’ya hizmet etmeye adanan bu en görkemli kutsal mabedin tekrar amacına yönelik olarak kullanılmaya başlanmasıdır. Hanuka Bayramı, MÖ 162 yılından beri dini olmaktan ziyade bir kahramanlık bayramı olarak kutlanmakta. (7)
7-Kudüs İsrail Müzesinde bulunan, 1862 Ukrayna yapımı imparatorluk kartalı ve tacı ile süslü bir gümüş Hanukiya.
Yazılarımı görsellerle bağdaştırıyorum. Ama bu konuyla ilgili işitsel bir eser de var. İlgilenenler dijital platformlardan Handel’in Judas Maccabaeus adlı oratoryosunu aratıp dinleyebilir.
Hanuka ile beraber günlerimizin tekrar aydınlanmaya başlaması dileğiyle.
