İngiltere Başbakanı Sunak, AB Komisyonu Başkanı von der Leyen ile şubat sonunda dünya kamuoyuna Brüksel ile Londra arasında üç yıl sonra ulaşılan yeni bir uzlaşma metni sundu. Metnin uygulama ayrıntıları zamanla ortaya çıkacak. Ama bu arada atılan köprüleri yeniden inşa etmek, iskeleden çözülen palamarı gevşek bağlamak için gösterilen bir çaba ve yeni bir ticaret anlaşması. Daha da önemlisi bunun “iki camii arasında bi namaz” kalmışçasına, iki kilise arasına sıkışan Kuzey İrlanda’nın karışık durumuna ticari açıklık getirerek, Kuzey İrlanda Protokolü’nü (KİP) korumak gibi hayati bir amacı var.
KİP ve Brexit
Kuzey İrlanda’da Katolik ve Protestanlar arasındaki güç paylaşımının devamını güvence altına alan uzlaşma, 1998 tarihli KİP veya Belfast/ Good Friday (Kutsal Cuma) anlaşmasıydı. Bu aynı zamanda hala bölgenin BK’nın bir parçası olarak mı kalacağı, yoksa önce bağımsız olup, sonra yola İrlanda Cumhuriyeti ile birleşerek mi devam edeceği konusundaki dengeyi gözeten kırılgan bir sözleşmeydi. KİP’in dördüncü maddesi gümrük, gümrük denetimleri ve malların serbest dolaşımını kurala bağlamaktaydı. Ayrıca Kuzey İrlanda’nın BK gümrük alanı içinde olduğunun ve BK’nın gelecekte yapacağı tüm ticari anlaşmalara bağlı kalacağının senediydi. KİP’in beşinci maddesi gümrük vergileriyle ilgili olup, Kuzey İrlanda ile BK arasında iki yönlü ticarete konu olan malların gümrüğe tabi olmayacağını karara bağlamıştı. Tabii 2020 sonunda Brexit ile Kuzey İrlanda da AB Gümrük Birliği ve AB Serbest Pazarından ayrılınca Kuzey İrlanda ve İrlanda Cumhuriyeti arasındaki sınır, BK’nın tek kara sınırı haline geldi. İşler de karıştı. BK’dan Kuzey İrlanda’ya gümrüksüz geçen veya bölgede üretilen malların, artık BK gümrük alanının dışında kalan İrlanda Cumhuriyetine hangi kurallara göre geçeceği, AB’ye ihraç edilmeleri halinde, nasıl gümrükleneceği ve AB Tek Pazarı ile ilişkilerin nasıl yürütüleceğine yeniden şekil vermek zorunlu hale geldi. Şimdi yeni anlaşmayla oluşturulacak ortak bir komisyon hangi malların gümrük sınırını aşacağını, hangi oranlarda gümrük vergisi ve denetimlerine tabi olacağına karar verecek.
Windsor Çerçevesi (Framework) ile Büyük Kazanım
Kuzey İrlanda Demokratik Birlik Partisi (DUP) Şubat 2022’de uzlaşma masasından kalkınca Kutsal Cuma anlaşmasını tehlikeye atarak bölgenin tekrar kan gölüne dönmesinin önüne geçmek ve Brexit nedeniyle ortaya çıkan sınır denetimlerini tanımlamak önemli hale geldi. Bulunan çözümün yeni adı şimdi Windsor Çerçevesi (WF). Brexit sonrasında oluşan fiili ticari sınır için DUP’un KİP’e yaptığı itirazı değerlendiren Sunak hükümeti, sorunu iki renkle ayırt edilen çift şeritle şimdilik çözmüş gibi. Amaç öncelikle Kuzey İrlanda ve İrlanda Cumhuriyeti arasında sert bir sınır oluşmasını engellemek. Başbakan Sunak, Stormont partileri denilen ve Kuzey İrlanda bölgesel parlamentosunda bulunan 90 sandalye sahibi grubun, mutabakatı yeni şekliyle onaylamasını beklediğini açıkladı. Bölgenin AB Tek Pazarına erişiminin devamı için, Stormont Freni (Stormont Brake), WF’nin anahtar çözümü olarak düşünülüyor. Bu ayrıntı Kuzey İrlanda’ya AB kurallarına uyup uymama tercihinde verilen bir çeşit yetki üstünlüğü olarak da düşünülebilir. Eğer Kuzey İrlanda Parlamentosundaki 30 milletvekili AB ticaret uygulamalarının kendi ticaretleriyle ilgili hususları konusunda değişiklik isterlerse, özerk iradelerini kullanabilecek. Veto hakkı konusu yine BK’ya bırakılmış durumda. Eğer Brüksel üçüncü ülkelere uyguladığı sınai ve tarımsal ürün tarife ve ticaret kurallarında değişiklik yapacak olursa bu hala BK tarafından değerlendirilecek. Stormont Freni talebiyle gerektiğinde veto hakkını AB Tek Pazar kurallarına karşı, BK’nın kullanması, Kuzey İrlanda’nın elinin hep temiz kalmasını sağlayacak.
Renklerde ‘Akıllıca’ Çözüm Arayışı
Aslında KİP ve WF arasında büyük fark yok. Yapılan iş, eski ve bilindik bir yemek tarifine renklerle görsel fark katarak sofraya getirmekten ibaret. Sunak sanki pilav üstü kuru fasulyeyi bir yanına kırmızı kapya, diğer yanına yeşil sivri biber dilimleri koyup, üzerine umut serperek sundu. Yeşil Şeritler (Green Lanes), “güvenilir tacirlerin” (trusted traders) BK’dan Kuzey İrlanda’ya ihraç edeceği, ama hiçbir şekilde İrlanda Cumhuriyetine girmeyecek malların geçiş yolu olacak. Bu mallar üzerinde ya hiç denetim olmayacak veya asgari denetimle (belki de tesadüfi denetim) serbest ticaret sürecek. Öte yandan Kırmızı Şeritler (Red Lanes), İrlanda Cumhuriyeti sınırını geçecek ürünler için kullanılacak. Her ne kadar, Kuzey İrlanda ve İrlanda Cumhuriyeti arasında sert (hard) sınır olmayacaksa da sınırı aşacak malların denetime ve gümrük mevzuatına tabi olacağı ve AB kurallarının gözetileceği belli. Renkli etiketlemeyle takdim edilen basit çözüm, renkli bir kültürden gelen güleç göçmen çocuğunun başarısı olacak. Etiketleme kapsamında ev hayvanları, süreçten geçmiş et ürünleri, onaylanmış ilaçlar, patates ve süs bitkileri de bulunuyor. Renkli çözüm şimdilik ‘akıllıca’ çözüm. Bazen büyük sorunlara basit çözümler bulmak yeterli. Akıllıca çözüm için mutfakta çalışan BK Dışişleri Bakanı Cleverly ile AB Müzakerecisi Sefkoviç de övgüye layık. Ancak çözümün iki önemli dayanağını unutmamak gerek. Bunlar BK’da artık Brexit ile ilgili heyecanın pek kalmaması ve geçen 2,5 yılda AB Tek Pazarından kopmanın yararından çok zararının daha iyi görülmesi. Eğer WF parlamentolarda onaylanırsa renklerin dilini üretim ve arz zincirinde uygulanan katma değer vergisi (KDV), tüketim vergisi ve devlet desteklerinde de görmek mümkün olacak. Kuzey İrlanda, BK çapında KDV değişikliklerinden ve alkollü içeceklerdeki tüketim vergisi istisnasından yararlanacak. DUP, Kuzey İrlanda’da AB hukukunun etkisinin kalmamasından memnun. Bölge mahkemelerinin anlaşmazlıklarda söz sahibi olması, ulusal gururlarını okşayan bir sonuç.
AB Ekonomik Alanına Yeniden Yakınlaşmak
Sunak başbakan seçildiğinde “Hindistan’ı ele geçirmek için ordular gerekmişti. Ama BK’yı ele geçirmeye bir Hintli yetti” şakası sosyal medyada fenomen oldu. İşte Hint asıllı Sunak şimdi çok ciddi bir sorunu çözmenin gururunu taşıyor. 27 Şubat’ta “büyük bir kazanım” olarak ilan ettiği WF şimdi Boris Johnson vesayetinden kurtulan BK ile AB arasına kurulan yeni bir asma köprü ve yeniden güven tazeleme denemesi. Kervan tabi yolda düzülecek. Sunak’a göre WF İrlanda Denizi Sınırı kavramını ortadan kaldıran bir anlaşma. Başbakan bunun olumlu bir uluslararası etkisi de olacağı kanaatinde. AB ve BK arasındaki yeni uzlaşma, belki BK’yı AB Ekonomik Alanına tekrar yaklaştırmanın bir ön hazırlığı. BK, AB’nin Horizon Araştırma Programında da yer almaya hazır. Arada Ukrayna nedeniyle güçlenen savunma işbirliği unutulmamalı. Tabii Fransa ile arasındaki, Manş Denizi balıkçılık sorunları sürecektir. Ama belki Sunak, denizdeki balıkları da renklendirerek bu sorunu da çözer. Tabii en akıllı çözüm bundan sonra WF’ü bir AB-BK Gümrük Birliği haline getirmek olur. Cleverly ve Sefkoviç ilerleyen müzakerelerde bunu hedeflerse, AB ile BK ticari düzenleme farkları yeniden uyumlaştırılır. Tek Pazarı sadece mal ve hizmet dolaşımıyla sürdürmek bile yeter. Yeni bir Brenter yani BK’nın tekrar AB’ye dönmesi zaten söz konusu değil. Sunak hükümeti, 25 Ocak 2025’te yapılacak seçimlere kadar BK-AB uzlaşmasından doğan faydanın hem Kuzey İrlanda hem de BK’nın geri kalanında görülmesini sağlarsa, seçimleri de kazanma şansı artar.
