Yazımda, muhtemelen hepimizin bildiği ve yaklaşık 18 asır öncesinden başlayarak Talmudik kaynaklara dayanılarak yazılan Pesah Agadası destanını anlatmayacağım. Ama bu destanla çok ilintili, gene aynı topraklarda ama daha ileriki bir dönemde yaşanan ve benzerlikler gösteren ve Talmud değil, arkeolojik buluntulara dayanan bir hadiseden kısaca bahsedeceğim:
3300 yıl önceki, Mısır çıkışından sonra, çölde 40 yıl kalıp Ürdün Nehrini geçerek kendi topraklarına yerleşen İbrani Kavmi, MÖ 597’de Süleyman Mabedinin yıkımından sonra Babil’e sürülmesinin yanı sıra Ürdün topraklarındaki Moab, Ammon ve Edom şehirlerine de gitmişlerdi. Bu bölgenin, Babil tarafından atanmış Valisi Gedalia’nın ölümünden sonra ise, buraya yerleşen Yahudilerin bir kısmı, daha güvenli gördükleri başka topraklara da göç etmişti. Bu gruplar arasında, atalarının gelmiş olduğu Mısır’a doğru, geriye göç eden bazıları da olmuştu.
Mısır’a göç edenler arasında, o dönemin zengin ve ihtişamlı yerlerinden biri olan Elephantine Adasına yerleşen önemli bir grup vardı. Bu ada günümüzde Mısır’ın Aswan şehrinde Nil Nehrindedir. Bu yazımın konusu da buraya yerleşen halkın burada bir cemaat oluşturmuş hale geldikleri MÖ 449 yılına ait bulunmuş bir papirüs evlilik anlaşması ile ilgili.
MÖ 402’ye kadar bu adaya gelip yerleşen Yahudi Cemaati’nin, Süleyman Mabedi yıkılmadan önceki zamanda olana benzer şekilde, burada hayvan kurbanları sundukları ve Tanrı Yahve’ye adanmış olarak adlandırdıkları bir tapınakları vardı. Bu tapınakta rahip olan Ananiah, tapınak rahibi olmasına rağmen asker ve memur kökenli bir aileden gelmekte ve oldukça varlıklıydı. Zaten buraya yerleşmeye gelen göçmenler de Elephantine ile Nubie arasındaki sınırı korumak için görevlendirilmiş paralı askerler idi. Buraya gelen göçmenler, kendi inançları yanı sıra, Mısır Tanrısı Khnum ve farklı çok tanrılı inançlara da eğilim göstermişti. Khnum, Nil Nehrinin her sene gerekli su debisi ile akmasını sağlayan ve nehir yatağındaki çok faydalı alüvyon ve killi toprağın doğduğu kaynaklardan taşınmasını sağlayan tanrı olarak bilinirdi. Ancak Bet Ad’.. (Yahve Evi) olarak adlandırılan bu tapınak, MÖ 410'da Khnum rahiplerinin kışkırtmasıyla yıkıldı. Bazı kaynaklara göre, inşa edilen bu tapınak, Yahudilik ihtiyaçları yanı sıra, aynı zamanda (MÖ 687 ile 643 arasında hüküm süren) Yahuda Kralı Menaşe’nin Pagan ve sapkın eğilimlerine bir tepki olarak da yapılmıştı.
Bir ironi olarak, Rahip Ananiah, atalarının 900 yıl önce köle oldukları Mısır Diyarında, şimdi kendisi varlık sahibi ve emrinde Mısırlı köle ve hizmetkarlar çalıştırmaktaydı. Bu kölelerinden biri Mısırlı bir kız olan Tamut idi. Bir peri masalı şeklinde efendi olan Ananiah, emrinde çalıştırdığı kız Tamut’a aşık olmuş ve tamamen zıt sınıf farklarına rağmen evlenmişlerdi.
Bu yazıma konu olan MÖ 449 tarihli Aramice papirüs belgede yazanlarla, bu belgenin o devrin bir tür evlilik cüzdanı veya Yahudi dini evlenme belgesi olan ‘Ketuba’nın ilk örneği olduğu anlaşılıyor. Belgede yazanlardan şunlar okunabilmektedir:
Ananiah ile Tamut evlendiklerinde, daha önceden 6 yaşında bir oğulları olduğu anlaşılıyor. Bu evlilik sözleşmesi ile, Ananiah Tamut’tan ayrılırsa ona ne kadar para vereceğini öngören maddeler içeriyordu. Bu papirüsten üç yıl sonra yazılmış bir başka belgede ise, Ananiah evinin bir bölümünü karısı Tamut'a devrettiği yazıyor: "Ben, Ananiah, bu mülkü sana sevgiyle verdim. Bugünkü ve sonsuza dek senin doğurduğun ve bana taşıdığın çocuklar için."
MÖ 12 Haziran 427 tarih yazan bir başka papirüs parşömeninde, Tamut ve kızının kölelikten azat edildiği yazmaktadır. Belgede "Gölgeden güneşe salıverildin, sen ve kızın Yehoishema’nın üzerinde başka bir kimsenin hakkı ve hiçbir gücü olmayacak ve sen Tanrı'ya özgürsün" yazar.
MÖ 407 tarihli Mısırlı Paganlar tarafından yakılan Elephantine’deki Yahve Tapınağı’nın yeniden inşasını talep eden bir papirüs. Mektup Elephantine’de yaşayan Yahudi rahip Yedoniah ve meslektaşları tarafından Yahuda valisi Bagoas'a hitaben yazılmış.
MÖ 25 Kasım 404 tarih yazan bir belgede de “Ananiah evinin başka bir bölümünü kızına verdi çünkü yaşlıyken sürekli benimle ilgileniyordu, çalışamıyordu ve hep bana bakıyordu."
Soldan sağa sırasıyla;
MÖ 12 Haziran 427 tarihli Tamut ve Yehoishema için Özgürlük papirüsü,
MÖ 30 Ekim 434 tarihli Ananiah Evinin bir kısmını Tamut’a verdi papirisü,
MÖ 26 Kasım 404 tarihli, Ananiah Yehoishema'ya Evinin bir kısmını verdi papirüsü.
Bu papirüsler arasında bulunan MÖ 459 tarihli bir başka belgede ise, Ananiah’nın üç kez evlendiğini ve Tamut’tan önce evli olduğu kadının adının ise Miptahyah olduğunu ve Tamut ile evlendiklerinde olan çocuklarının Miptahyah’dan olduğunu öğreniyoruz. Bu belgede ayrıca Miptahyah’ın babasının adının Mahseyah olduğu ve kızını takdim ederken, birlikte oturacakları kendisine ait bir ev ve arsa ile verdiğini anlıyoruz.
Bu papirüs belgeleri 1893 yılında bulunduktan sonra 50 yıl kadar depolarda saklandı ve şu anda Brooklyn Sanat Müzesinde sergilenmektedir.
Bu papirüslerden, o dönemde Elephantine Adasında yaşayan çok kültürlü bir topluluğun olduğunu ve burada yaşayan herkesin dini inanışlarının gereklerini yerine getirebildiklerini anlıyoruz.
Arkeoloji bir yana, şahsi görüşüm yüzyıllar ve binyıllar boyu değişmeyen şey, sürgün göçleri ve Diaspora toplumları.
Mısır Aswan’daki Elephantine Adası
Elephantine Adasındaki kalıntılar
Elephantine Adasındaki Khnum Kalıntıları
Elephantine’deki Yahudilerin yaşadığı zannedilen evlerin kalıntıları
Adadaki Yahve Tapınağına ait olduğu sanılan kalıntılar
Elephantine Adası arkeolojik kalıntıları ve arkada günümüz Aswan şehri
Elephantine Adası, Khnum Kenti arkeolojik kalıntıları
Elephantine Adasında bulunan eserlerden günümüze ait olan bir yapı: turistik otel
