Roş Aşana Sederi ve Simgesel Yiyecekler

Takvimdeki dört yılbaşından* biri olan Roş Aşana, Yeni Yıl olarak tercüme edilse de kelime anlamıyla Yılın Başı anlamına gelir. Yahudilikte her yeni gün, her yeni hafta, her yeni ay ve her yeni seneye başlarken Tanrı’nın hayatımıza getireceği yeni nimet ve güzelliklerin potansiyeli içimizi mutluluk ve umutla doldurur.

Geleneksel olarak Roş Aşana’nın her iki akşamı tüm ailenin ve bayramda gidecek yeri olmayanların misafir edildiği bayram sofrası, yeni başlayan seneden dilek ve beklentileri ifade eden yiyeceklerle donatılır ve dualar eşliğinde belli bir düzen-Seder çerçevesinde yenilir.

*Takvimdeki diğer yılbaşları: Ayların başı olan 1 Nisan, hayvanlarla ilgili verginin başladığı yılbaşı 1 Elul ve ağaçların yılbaşı 15 Şevat.

Simanim - Semboller

Özel yemekler, bayram kutlamalarının vazgeçilmez parçasıdır; bayrama kişilik, ruh ve anlam katar. Roş Aşana’ya at özel yemeklerin teması, tatlı bir sene için tatlılık, senenin ve hayat döngüsünün sürekliliği için yuvarlaklık, refah ve bereket için sofrada bolluk içerir. Geleneksel olarak acı veya ekşi yemekler yemez; sofraya tuz yerine şeker koyarız. Senenin her günü ve özellikle senenin başı olan bu günde kızgın, sinirli, öfkeli olmamaya, ‘laşon ara’ yapmamaya, iyi olmayan şeyler düşünmemeye, başkaları hakkında negatif konuşmamaya, ağzımızdan yalnızca güzel sözler çıkarmaya, iyilik yapmaya dikkat ederiz.

Sofradaki yemeklerin hatırlattığı kelimelerle düşmanlarımızın bizden uzaklaşması, hakkımızda verilmiş olabilecek pozitif olmayan hükümlerin yırtılması gibi dileklerimizi de ifade ederiz. Horayot 12a ve Kereitot 6a’da belirtildiği gibi, Abaye, ‘Simana milta-İşaretler önemlidir’ prensibinden yola çıkarak, bayram sofrasında simgesel anlamları olan belirli yiyeceklerin yenilmesinin, gelecek sene için iyi birer alamet olduğunu öğretir. Vücudun diğer tarafları nasıl başı-roş’u takip ederse, senenin diğer günleri de senenin baş’ını, Roş Aşana’yı takip eder. O yüzden yeni sene için dilek, beklenti, kararlarımızı hem yediklerimiz hem söylediklerimizle ifade eder, Roş Aşana Sederi’ni beş duyumuzu da kapsayan interaktif bir deneyime dönüştürmeye çalışırız.

Farklı Geleneklerin Oluşması

Yahudi tarihi geliştikçe, Yahudiler dünyadaki çeşitli topluluklara yayıldıkça, farklı gelenekler ortaya çıktı. Seder’e Talmud'da Abaye’nin bahsettiği kabak, börülce, pırasa, pazı ve hurmanın yanına kendi geleneklerine uygun sembolik yiyecekler eklendi. Bunlar Roş Aşana Simanim (semboller /işaretler) olarak bilinmeye başlandı.

Bu dileklerden bazıları, o yiyeceğin doğasına veya şekline dayanır (örneğin, bal tatlıdır, narların çok tanesi vardır, halla yuvarlak yapılır vb.). Diğerleri yemeğin adını yansıtan kelime oyunlarıdır. Birçok kişinin Roş Aşana’da havuç yemesinin sebebi, Yidiş lisanında ‘havuç- mehren’in, ‘mehr-daha fazla’ kelimesine benzemesi, böylece bolluk, bereket ve iyilik dolu davranışlarımızın artması dileğimizi ifade etmesidir.

Başlangıçta, bu kelime oyunları, yiyeceklerin İbranice veya Aramca adlarına dayanıyordu, ancak yerel topluluklar zamanla dil ve lehçelerine göre yeni kelime oyunları buldu.

Örneğin mücver, mücevheri çağrıştırır, güzel davranışlarımızın ve etrafımıza yaptığımız iyiliklerin mücevher gibi parlaması dileğimizi mücverle yansıtabiliriz. Yüzük makarna veya badem şekeri ile çocuklarımızın Tora değerleri çerçevesinde evlilikler yapmaları dileğimizi ifade edebiliriz. Çocuklarımızı ve misafirlerimizi evrensel ve geleneksel Roş Aşana yiyeceklerine ek olarak birçok yeni simge bulmaları için teşvik edebiliriz.

“Bu akşam neden farklı? Neden bu akşam ekmeği tuza değil şekere batırıyoruz? Neden bu akşam halla yuvarlak şeklinde?”

Sadece Pesah’ta değil, Roş Aşana’da ve bir araya geldiğimiz her masa etrafında o özel gün üzerine soru sormayı, konuşmayı teşvik ederek hem masadaki herkesin sesini duyabilir, hem de farklı yaş grupları arasında fikir, deneyim ve anı paylaşımları yaparak nesiller arası köprüler kurabiliriz.

Tatlı Bir Yeni Yıl İçin

Roş Aşana sofasındaki yiyecekler, sadece bu dilekleri seslendirmemize, şekil vermemize yardımcı olan araçlardır. Yoksa elbette ki senenin tatlı geçmesinin garantisi Roş Aşana’da tatlı yemek değildir. Tanrı’nın bize hediye ettiği her bir günü en iyi, en verimli şekilde değerlendirmeye, Tanrı’nın bizim için her an yaratmaya devam ettiği dünyanın tadına varmaya, günlük hayatımızın her alanında Tanrı ile bağlantıda kalmaya, Tanrı’nın Benzeyişinde bir insan olmaya niyet edebiliriz. Sadece senenin başında değil, yaşadığımız her gün Tanrı’nın sonsuz İyiliğini, Sevgisini, Merhametini, Korumasını, Bereketini kalbimizin içinde hissedebilir ve teşekkürlerimizi dile getirebiliriz. Bunun yanında bize bağışlanan her yeni gün, yeni ay ve yeni yılda Tanrı’nın, dünyadaki temsilcileri olmaya layık şekilde davranmak için adım atabiliriz.

Roş Aşana sofrasına oturmadan önce etrafımızdakileri, sonra hayatımızdakileri kalbimizde affetmeye niyet edebilir, barış ve sevginin kalbimizi sarmasına izin verebiliriz. 

Bayram Sederi ve Simgesel Yiyecekleri

Cemaatler arası farklılıklar görülse de İstanbul’daki geleneğe göre iki gecedeki tören, aşağıdaki gibidir:

15 Eylül Cuma güneş batmadan önce, Şabat ve Roş Aşana Bayramı şerefine mumlar yakılır: “Baruh Ata Ad.Elo-enu Meleh Aolam Aşer Kideşanu Bemitsvotav Vetsivanu leadlik Ner Şel Şabat ve Yom Tov /Bizleri Mitsvaları ile Kutsayan ve bizlere Şabat ve Yom Tov Mumlarını Yakma Mitsvasını Veren Evren’in Efendisi Sen Tanrı’mız Mübareksin.”

1.KİDUŞ

Bayramın her iki gecesinde, bu yıl 15 ve 16 Eylül akşamları, sinagogdan eve gelindiğinde şarap eşliğinde Kiduş yapılır.

15 Eylül Cuma akşamı Şabat olduğu için Kiduş Yom aşişi ile başlar:

“Yom aşişi: Vayhulu aşamayim veaarets vehol tsevaam: vayhal Elo-im bayom aşevii, melahto aşer asa, vayişbot bayom aşevii, mikol melahto aşer asa: vayvareh Elo-im et yom aşevii, vaykadeş oto, ki vo şavat mikol melahto aşer bara Elo-im laasot.

Savri Maranan! Lehayim!

Baruh Ata Ad.Elo-enu Meleh Aolam Bore Peri Agefen.(Amen)

Baruh Ata Ad.Elo-enu Meleh Aolam, Aşer Bahar Banu Mikol Am, Veromemanu Mikol Laşon,Vekideşanu Bemitsvotav. Vatiten Lanu, Ad.Elo-enu, Beaava, Et Yom Azikaron Aze, Et Yom Tov Mikra Kodeş Aze, Yom Terua, Mikra Kodeş, Zeher Litsiyat Mitsrayim, Udvareha, Malkenu, Emet Vekayam Laad.

Baruh Ata Ad.Meleh Al Kol Aarets Mekadeş Yisrael Veyom Azikaron. (Amen)”

Her iki gece de Kiduş’ta ‘Şeeheyanu’ berahası (şükür duası) söylenir.

“Baruh Ata Ad.Elo-enu Meleh Aolam, Şeeheyanu Vekiyemanu Veigianu Lazeman Aze. (Amen) / Kutsalsın Sen Ad. Tanrı’mız, Evren’in Kralı, Bizi Yaşatan, Ayakta Tutan ve Bu Günlere Eriştiren.”

* İkinci akşam Şeeheyanu Berahasını söylerken masaya nar getirmek adettir. İkinci akşam, o sezonda henüz yenilmemiş bir meyvenin bulundurulması ve Şeeheyanu berahasını söylerken o meyvenin akılda tutulması iyi olur. Yeni meyve bulunamıyorsa yeni bir kıyafet, bir gömlek, takım elbise vb. üzerine de söylenebilir. Onlar da yoksa de Şeeheyanu berahası söylenir.

16 Eylül Cumartesi akşamı Kiduş “Savri Maranan! Lehayim!” ile başlar.

2. NETİLAT YADAYİM

Kiduş’tan sonra Netilat Yadayim ritüeline uygun şekilde eller yıkanır.

Bu pasuğu söylemeyi adet edinmiş kişiler, Netilat Yadayim* berahasından önce bu pasuğu söyler:

“Seu Yedehem Kodeş Uvarehu Et Ad. *Baruh Ata Ad. Elo-enu Meleh Aolam Aşer Kideşanu Bemitsvotav, Vetsivanu Al Netilat Yadayim. /Ellerinizi Kutsal’a (Tanrı’ya) Doğru Yükseltin ve Tanrı’yı Kutsayın: Kutsalsın Sen Ad. Tanrı’mız, Evren’in Kralı, Bizleri Mitsvalarıyla Kutsayan ve Bize Ellerimizi Yıkama Mitsvasını Veren.”

3.AMOTSİ

Roş Aşana için halla, yuvarlak yapılır. Yuvarlak şekil, yaşam döngüsünü ve kesintisiz mutluluk ve bereketi simgeler.

İki bütün ekmek üzerine beraha söylenir. Amotsi berahasını söylemeden şu cümleyi okumak adettir:

“Ene Kol Eleha Yesaberu, Veata Noten laem Et Ohlam Beito. Poteah El Yadeha, Umasbia Lehol Hay Ratson. Baruh Mekadeş Yisrael Veyom Azikaron /Herkes Umutla Gözlerini Sana Doğru Çevirir ve Sen Onlara Gıdalarını Zamanında Verirsin. Elini Açıp Tüm Canlıları İsteklerine göre doyurasın. Kutsaldır İsrailoğullarını ve Anımsama Günü’nü Kutsayan.”

Ekmek kesilir ve Türk Sefarad Cemaatinde şekere veya bala batırılır. Bunun amacı, yeni yılın şeker, bal gibi tatlı geçmesini dilemektir.

“Baruh Ata Ad. Elo-enu Meleh Aolam Amotsi Lehem Min Aarets. /Kutsalsın Sen Ad. Tanrı’mız, Evren’in Kralı, Topraktan Ekmek Çıkaran.”

4.SİMGESEL YİYECEKLER

Sofradaki her simgesel yiyecek, onunla ilgili ‘Yei Ratson’ duası söylendikten sonra yenir. Sofrada bu yiyeceklerden herhangi biri yoksa bile bütün Yei Ratson’lar okunur. ‘Yei Ratson-Sen’in isteğin şöyle olsun ki…’ anlamını taşır. Ardından yenilen yiyecekle bağlantılı olarak yeni başlayan sene için dileklerimizi yansıtan cümle okunur.

a)   Elma Tatlısı: Ekmek yendikten sonra bir parça elma bala batırılır veya elma tatlısı alınarak ilk Yei Ratson okunur:

“Yei Ratson Milefaneha Ad. Elo-enu Veloe Avotenu, Şetithadeş Alenu Şana Tova Umtuka, Mereşit Aşana Vead Aharit Aşana. / Ad. Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, Yeni Yılın Başından Sonuna Kadar İyi ve Tatlı Bir Yıl Olması Sen’in İsteğin Olsun.”

Ardından elma tatlısı yenilir. Bu şekilde, başından sonuna kadar tatlı olacak bir seneye başlama dileği ifade edilir.

Bala batırılmış elma en bilinen sembolik Roş Aşana yiyecekleri arasındadır; Aşkenaz geleneklerinde yaygın olarak görülür. Ülkeler arasında gelenekler farklılıklar gösterse de elma tatlısı, bal, şeker gibi yiyecekler özünde tatlı bir yılın gelmesi dileğini temsil eder. Hafets Hayim bu yiyeceklerdeki tatlılığı ruh halimize de yansıtmamız gerektiğini hatırlatır: “Öfkeden kaçının, çünkü bu gelecek yıl için iyi alamet değildir; tam tersine, Roş Aşana'da tatlı ve sakin bir havada olmaya dikkat edin.”

b)   Pırasa: İbranice’de pırasa, ‘karti’dir. Bu kelime, düşmanların içlerinde varolan kötülük için söylenen ‘şeyikaretu (içlerindeki kötülükler) yok olsunlar’ ile benzeşir. Aynı şekilde günahlarımızın yok olması isteğini dile getirir. Daha olumlu bir şekilde bunu iyi arkadaşlar ve birbirine destek olan iyi bir toplumla kutsanma dileği olarak düşünebiliriz.

Yei Ratson okunduktan sonra pırasa ağırlıklı yemekten bir lokma yenilir.

“Yei Ratson Milefaneha Ad. Elo-enu Veloe Avotenu, Şeyikaretu Oyeveha Vesoneeha Vehol Mevakşe Raatenu.Tarum Yadeha Al Tsareha Vehol Oyeveha Yikaretu./ Ad. Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, Tüm Düşmanların, Senden Nefret Edenlerin ve Bizim Kötülüğümüzü İsteyenlerin- İçindeki Kötülüğün- Yok Olması Sen’in İsteğin Olsun. Kolunu Kaldırıp, Sana Karşı Gelenlerin-İçindeki Kötülüğü- Yok Et.”

c)   Pazı: İbranice pazı, ‘salka’dır. Bu kelime, düşmanlar için söylenen ‘şeyistaleku-uzaklaşsınlar’ ile aynı kökten gelir. Günahların bizden uzaklaşması dileğini ifade eder. İlgili Yei Ratson okunur:

“Yei Ratson Milefaneha Ad.Elo-enu Veloe Avotenu Şeyistaleku Oyeveha Vesoneeha Vehol Mevakşe Raatenu. Suru Mimeni Kol Poale Aven Ki Şama Ad. Kol Bihyi, Suru Suru Tseu Mişam Tame Al Tigau Tseu Mitoha İbaru Nosee Kele Ad. /Ad.Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, Tüm Düşmanların, Senden Nefret Edenlerin ve Bizim Kötülüğümüzü İsteyenlerin Uzaklaşmaları Sen’in İsteğin Olsun. Kötülük Yapanlar, Benden Uzaklaşsın! Çünkü Ad. Ağlayışımı Duydu. Çekilin! Çekilin! Oradan Ayrılın! Ritüel Olarak Temiz Olmayan Nesnelere Dokunmayın! Oradan Çıkıp Temizlenin, (Siz) Ad.’ın Eşyalarını Taşıyanlar.”

Ardından pazı ağırlıklı yemekten bir lokma yenilir.

d)   Hurma: İbranice’de hurma, ‘tamar’dır. Bu kelime, düşmanların içindeki kötülükler için söylenen, ‘şeyitamu (içlerindeki kötülükler) sona ersinler’ ile benzeşir. Bunu daha olumlu bir şekilde barış dolu, sakin ve huzurlu bir yıl olması dileği olarak ifade edebiliriz.

İlgili Yei Ratson okunur ve birer hurma yenilir.

“Yei Ratson Milefaneha Ad. Elo-enu Veloe Avotenu, Şeyitamu Oyeveha Vesoneeha Vehol Mevakşe Raatenu.Yitamu Hataim Min Aarets Urşaim Od Enam Barehi Nafşi Et Ad. Uvhasdeha Tatsmit Oyevay Veaavadta Kol Tsorere Nafşi Ki Ani Avdeha. /Ad.Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, Tüm Düşmanların, Senden Nefret Edenlerin ve Bizim Kötülüğümüzü İsteyenlerin-İçlerindeki Kötülüğün Tükenmiş Olması Sen’in İsteğin Olsun. Günah ve Kötülük Yeryüzünden Silinsin. Ruhum, Ad.’ı Kutsa. Tanrı’yı Övün. Ve Tanrı’m Sonsuz İyiliğinle, Düşmanlarımı ve Ruhuma Eziyet Edenlerin -İçindeki Kötülüğü- Yok Et. Çünkü ben, Kulunum.”

e)   Kabak: İbranice’de kabak, ‘kara’dır. Bu kelime, hem hakkımızda verilmiş olabilecek olumsuz kararlar için söylediğimiz ‘şetikra-yırtılsın’ sözcüğünü çağrıştırır, hem de hak ettiğimiz iyilikler için söylediğimiz ‘veyikareu-okunsunlar’ ile aynı kökten gelir. Bu iyilikleri Tanrı’nın verdiği nimetler olarak düşünürsek bu sembol her an bize ve sevdiklerimize bahşedilen değerlerin farkında olmamızı ve takdir etmemizi hatırlatır.

İlgili Yei Ratson okunur.

“Yei Ratson Milefaneha Ad. Elo-enu Veloe Avotenu, Şetikra Roa Gezar Dinenu, Veyikareu Lefaneha Zahiyotenu. /Ad.Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, Bizimle İlgili Olumsuz Kararların Yırtılması ve Sen’in Önünde Sadece Sevaplarımızın Okunması, Sen’in İsteğin Olsun.”

Ardından kabak ağırlıklı bir yiyecek yenir.

f)     Balık (bazıları börülce yer): Balık, bereketi ve çoğalmayı simgeler. Bazı ailelerde, İbranice’si ‘rubya’ olan, ‘rav-çok’ kelimesini çağrıştıran börülce yeme adeti vardır. Bu simgeyle, erdemlerimizin artmasını ve bolluk, bereketle kutsanmamızı istiyoruz. Yeni yılın herkes için refah ve bolluk dolu olmasını dilemenin yanında, elimizdekileri başkalarıyla rahatça paylaşabileceğimiz bir yıl olmasını da diliyoruz.

İlgili Yei Ratson okunur ve bir parça balık ve/veya börülce yenir.

“Yei Ratson Milefaneha Ad. Elo-enu Veloe Avotenu, Şeyirbu Zahiyotenu. /Ad.Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, İyi Davranışlarımızın Balıklar (börülce) Gibi Çoğalması, Sen’in İsteğin Olsun.”

g)   Kuzu başı, yoksa balık başı: İbranice’de baş, ‘roş’tur. Bunun amacı, Tora’da belirtildiği gibi daima baş olmamız ve kuyruk olmamamız için dilekte bulunmaktır: “Tanrı seni baş konumuna getirecek-ve kuyruk değil” (Devarim 28:13). Kuzu başı ayrıca Roş Aşana’da geleneksel olarak okunan Tora bölümü olan Yitshak’ın kurban edilmesi hikayesinde kurban edilen koçu hatırlatır.

 İlgili Yei Ratson okunur.

“Yei Ratson Milefaneha Ad.Elo-enu Veloe Avotenu, Şeniye Leroş Velo Lezanav /Ad.Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, Daima Baş Olmamız ve Kuyruk Olmamamız Sen’in İsteğin Olsun.”

Ardından baş kısmından bir parça yenilir. Bayram sofrasında başın, evin reisine servis edilmesine özen göstermek de adettir. Bu adet, aile reisinin yaşamının uzaması ve ailenin köle değil, hür olmasını dilemek anlamındadır.

İkinci gece ek olarak Pri Hadaş-Yeni Meyve-Nar:

İkinci gece Şeeheyanu berahasını söyleyebilmek için, sofrada o zamana kadar yenmemiş yeni bir meyve bulundurulur. Bazıları için bu meyvenin nar olması adettir. İkinci gece Kiduş’ta Şeeheyanu berahası söylenirken akılda bu yeni meyve bulundurulur.

Narın içindeki taneleri yeni senede yapmaya niyet ettiğimiz mitsvaları ve iyi hareketleri sembolize eder. Nar yemeden ilgili Yei Ratson okunur.

“Yei Ratson Milefaneha Ad. Elo-enu Veloe Avotenu, Şeyirbu Zahiyotenu Karimon. /Ad.Tanrı’mız ve Atalarımızın Tanrı’sı, Sevaplarımızın Nar (ın taneleri gibi çoğalması) Sen’in İsteğin Olsun.”

Ardından nar yenir.

Seder bittikten sonra zengin et çeşitleriyle bezenmiş bayram yemeğine başlanır.

Roş Aşana Felsefesi, Roş Aşana’nın Özü, Roş Aşana ve Yeni Başlangıçlar, Şofarın sembolizmi, Yemek Tarifleri, Roş Aşana Videoları:

http://www.sevivon.com/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=18&Itemid=104

Not: Yazıda kısa özet olarak verilmiş bilgiler, okuyucuya bu konular hakkında fikir vermek amacıyla Gözlem Yayıncılık-Roş Aşana; Rubin Ofset-Şabat ve Bayramlar için Kiduş ve Berahalar; Haftanın Peraşası Grubu’nun RoşAşana Sederi, Rosh Hashanah-Its Significance, Laws and Prayers, The Koren Sacks Rosh Hashana Mahzor, Every Person’s Guide to the High Holy Days kitaplarından ve www.chabad.org, www.myjewishlearning.com, https://www.schusterman.org/, http://www.morashasyllabus.com, www.jewishledger.com sitelerinden derlenerek hazırlanmıştır. Cemaatlerin farklı gelenekleri ve uygulamaları olabildiğinden, özel günler ve uygulamalar hakkında en doğru ve detaylı bilgiler için, cemaatin kendi Rabi’lerine başvurması gerekir.

*Katkıları için Rav İzak Peres’e teşekkür ederiz.