Selin Sebla Ok
“Holokost modern uygarlığın bir ‘görünümü’dür…” sözleriyle modernite ve Holokost arasındaki ilişkiye dikkat çeker Zygmunt Bauman. Ardından, bir dünya görüşü olarak çağı tanımlayan ‘Modernite’nin doğal ürünü olarak gördüğü Holokost vahşetinin nasıl işlevsel ve işletimsel bir sistem haline geldiğini derinlemesine anlatır. Modern toplum idealinin dönüştürdüğü toplum yaşamını, politik ortamın şekillenişini, eski geleneksel yaşam alışkanlıklarından kopuşun doğal seyrinde gerçekleştiğini ayrıntılarıyla betimler. En önemlisi de modernitenin ilkeleriyle bireyselleşmeye başlayan insanın akışkan bir yaşam deneyimine kavuşarak farklı toplumsal yapılarda yeni yaşamlara, işlere ve iş bölümlerine katılımıdır. Bu ortamda bilimsel üretim mantığını kavrayan insanın, tüm rastlantısallıkların yerine sürekli kontrolü esas alan düzenli gündelik yaşam deneyimini inşa etmeye başladığı görülmektedir. ‘Modern Irkçılığın’ tam böyle bir ortamda şekillenmeye başladığını söylemektedir Bauman. Onun deyimiyle o güne dek ‘hayali duvarları’ arasında yaşamlarını sürdüren Yahudiler için çağdaşlaştırılan yasaların ‘katkısı’, kanun hükmünde farklılıkların kaldırılmasıyla eşit yurttaşlık tanınması olur. Bunun akabinde ve bir sonucu olarak saldırılar gecikmez. Ancak bu saldırılar Yahudilerin farklı sosyal ve dini yaşantılarının olmasından değil tersine farkların ortadan kalkmaya başlamasından, toplumun giderek homojenleşmesinden, karma evlilikler ve başka dine dönmek gibi seçimler sonucunda oluşan iç içe geçmiş toplumsal olgulardan dolayı yaşanır. Özellikle Bauman’ın da belirttiği gibi moderne karşıt görüşler Yahudileri modernlikle özdeşleştirip hedef almışlar ve modern antisemitizmin doğmasına katkıda bulunmuşlardır. İnsanlık dışı muamelelerin aşırılaştırıldığı, bir benzeri olmayan Holokost’a modern insanın yaşam pratiğinden beslenen bir çıktı olarak vurgu yapar Bauman. Basitçe sadece antisemitizmin doğurduğu nefretle açıklanabilecek tutkulu bir yok ediş planı olmaktan çok uzaktır. Sonuç olarak Bauman’ın da ifade ettiği gibi diğer tüm cinayetlerden hedefi için bir kategorisinin olmasıyla ayrılan Holokost, modern bir işlerliğe ihtiyaç duyularak inşa edilmiş, düzen, disiplin ve görev bilinci sindirilmiş, modern toplumsal yapılar ve birlikler içerisinde geliştirilmiş, “Soyut Yahudi” prototipi yaratmak ve onu kolayca yok etmek üzerine yasalar ve propagandalar düzenlenmiş devasa bir plandır. 1933’te Naziler, liderleri Adolf Hitler öncülüğünde iktidarı ele geçirdiğinde, başlıca kurumları, kültürü, eğitimi ve sanatı Nazizmin hedefleriyle uyumlu hale getirmek için yeni düzenlemeler başlattılar.
Bu sistemli sürece Nazifikasyon (Gleichschaltung) süreci deniyordu.
Bu, toplumu Nazileştirmek, ideolojisine uyumlandırmak için düşünülmüş bir tanımdı. Tüm kurumlar gözden geçiriliyor ve çoğunlukla dağıtılıp yerine devlet destekli yeni kurumlar kuruluyordu. Bu işleyişe Holokost’a götüren sürecin ilk adımları olarak bakmak önemlidir. Çünkü bu yeni kurum ve kuruluşlarda sadece ‘Aryan’ soyunu ispatlayan Almanlara yer vardı. Eylül 1933’te Naziler Reich Kültür Ofisini kurdu. Propaganda Bakanı Joseph Goebbels, bu ofisten sorumluydu. Ofis, Almanya’da sanat, radyo ve yazı üretimlerini denetlemekle görevliydi. Bir toplumda sanatın nasıl itici gücü olabileceği konusunda Hitler takıntılıydı. Dolayısıyla gelişim propagandalarını ilk olarak sanat üzerinden kurgulamak konusunda ısrarcıydı. Ancak bunun için izleyecekleri yöntem Nazizmin kendi belleğini oluşturmak için seçki oluşturmak değil, var olanı kötü ve kusurlu göstermekti. Modernite’den doğan Modernizm gerçeğe ulaşmanın tek yolunun akılcılıktan geçtiğini savunan kültürel ve sanatsal bir akımdı. Ancak Naziler için modernizm Yahudiler, komünistler hatta deliler tarafından Alman toplumunu kirletmek için sürdürülen tehlikeli bir yalandı. Yahudiler medyayı ve sanat piyasasını kontrol etmekle, modern sanatı bir üstünlük elde etme aracı olarak tanıtmakla, Yahudi olmayan Almanları aldatmakla ve sanatı Alman toplumunu kirletmek için bir araç olarak kullanmakla suçlandı. Kaçınılmaz olarak liberal demokrasiyle ilişkilendirilen modernizmi, Alman halkına karşı kasıtlı bir saldırının yanı sıra, kültürel gerilemenin işareti olarak görüyorlardı. Modernizme yönelik saldırı, çok sayıda sistematik temizlik eyleminde kendini gösterdi. Sanatçılar ve müzisyenler, modern sanat sergileyen müze yöneticileri görevlerinden alındı; kitaplar yakıldı, müzik, film ve oyunlar sansürlendi; kamu koleksiyonlarından binlerce sanat eserine el konuldu. Bu kapsamlı tasfiye, Nazilerin ‘dejenere sanat’ olarak gördüğü sanatı da merkeze alıyordu. Dejenere sanat, Alman duygularına hakaret eden, doğal formu yok eden, karıştıran, sadece yeterli sanatsal becerinin olmadığını ortaya çıkaran eserlerin toplamıydı. Naziler, Alman ırkının üstünlüğü fikrini hayatın her alanında başat hale getirme ve bu fikrin tersini gösterebilecek her şeyi yok etme idealiyle, iktidarları süresince çok sayıda propaganda ortaya koydular. Bunlardan ve hatta ilk büyük girişimlerinden biri 18 Temmuz 1937’de Münih açılan ‘Dejenere Sanat Sergisi’ydi. Bugün Nasyonal Sosyalizm adı altında entelektüellere ve sanatçılara yönelik zulüm ve imha gerçeğinin bir hatırlatıcısı olan sergi Almanya’nın dört bir yanındaki müzelerden ele geçirilen altı yüzden fazla modernist sanat eserinden bir araya getirilmiş seçkiydi. Seçilen mekân, karanlık odaları ve dar koridorları nedeniyle Arkeoloji Enstitüsü’ydü. Nolde, Heckel, Kirchner Matisse, Picasso, Van Gogh, Klee, Archipenko, Chagall, Kandinsky, Moholy-Nagy, Klee, Schlemmer ve Gabo gibi sanatçılar bu sergide yer aldılar. Empresyonizmden Bauhaus Ekolü’ne Konstrüktivizm’den Yeni Nesnelliğe, Dada’ya kadar tüm modernizm biçimleri ele alındı. Sergi broşürü, sanatçıları Yahudiler ya da Adolf Hitler’in üstün ırkın kültürünü destekleme emirlerine uymayan sanatçılar olarak tanıtıyordu.
Örneğin bir odada, Otto Freundlich’in kübistik taş maskesi “bir Yahudi tarafından yaratıldı” olarak etiketlendi.
Paul Klee ve Wassily Kandinsky’nin soyut eserleri aşağılayıcı başlıklar altında sergilendi. Hitler ve Goebbels’in duvara yazdığı alıntılar, manifesto gibi sergilendi. Yahudilik, akıl hastalığı ve modern sanatı bir araya getiren kolajlar hazırlandı. Sergide yer alan portre resimler akıl hastalarının gerçek görüntüleriyle yan yana sergilendi. Hitler’in sergi konuşması aynı zamanda modern sanatı fizyonomik zayıflıkla ilişkilendirdi, modern sanatın deneyselleşmesinin ‘görme deformasyonu’ tarafından üretilebileceğini öne sürerek sanatçıları gen kusurlu olarak işaret etti. Güçlü bir propaganda aracı olarak ‘Aryan’ ırkın üstünlük duygularını harekete geçirmek ve ‘Soyut Yahudi’ yergisini aşırılaştırıp Yahudilerin yok edilmesi gereken tehlike olduğunu yinelemek niyetiyle kasıtlı olarak gerçekleştirilmiş hain bir plan olsa da modern sanatçıların çalışmalarını belki ilk kez görecek olan meraklı izleyicinin iştahına sunulmuştu. Muhtemelen, bir kısmı modern sanatı göz ardı etmek için rejim tarafından körüklenen nefretin eksenine girdi; ancak birçoğu, bu tür şaheserleri görmek için son şansları olabileceğinin farkına vardı. ‘Dejenere Sanat Sergisi’, modern sanatı yıkıcı bir virüs, sanata ve Alman halkına yönelik bir saldırı olarak sundu.
Yahudi çöküşünün bir örneği ve önce Yahudi kültürünün, sonra da Yahudilerin kendilerinin tasfiyesi için bir gerekçe olarak pompalandı.
Ancak Dejenere Sanat Sergisi’nin metni, kötülemeye, kınamaya ve silmeye hizmet etse de sanatı silmenin o kadar kolay olmadığını, tersine katmanlaştırdığını tüm bu sergide yer alan sanatçılar ve çalışmalarının değerleri üzerinden tarihsel süreçte deneyimledik. Dahası, zaman içerisinde sanatın toplumsal parçalanmanın neden olduğu süreçlerini insanlıkla nasıl uzlaştırabileceği üzerine düşünmeye zorlandık. Dejenere Sanat Sergisi, yüzyılın başından otuzlu yıllara kadar modern Alman sanatını destekleyen ve çevreleyen tüm kültürel aygıtın hem katarsisi hem de dışlayıcısı olarak hizmet edecekti. Bununla birlikte, hiçbir çaba Dejenere olarak imlenen sanatın metinsel çerçevesinin Nazilerin amaçladığı gibi okunmasını sağlamadı.
