Psikolojik sağlamlık kavramı son yıllarda literatürde kendine yer bulmaya başlayan, kişinin olumsuz ve stres verici olaylar karşısındaki yılmazlığını, başa çıkma ve uyum sağlama kapasitesini vurgulayan bir kavram olarak karşımıza çıkmakta. Hiç düşündünüz mü? Nasıl oluyor da bazı insanlar stres verici, zor veya travmatik olayların ardından daha kolay şekilde eski hallerine dönebiliyorlar da bazı insanlar bu olayların etkisinden uzun süre çıkamıyor? Ya da defalarca başarısızlık denemesi olan bir insanı tekrar denemek için yola koyan şey ne? Bu soruların cevabını ve çocuklarda psikolojik sağlamlığı geliştirme yollarını Özel Efdal Okulları Rehberlik servisi yetkilileriyle konuştuk.
Çocuklarda psikolojik sağlamlık nedir?
Her ebeveyn çocuğunun özgüven sahibi, güçlü, sorunlarla baş edebilen bir karakterde olmasını ister. Zor olaylara karşı baş etme gücü, çocukluk döneminden itibaren kazanılmaya başlanır. Yaşanılan üzücü veya travmatik olaylar karşısında güçlü durabilmek, sorunu çözmeye çalışmak psikolojik sağlamlıkla açıklanır.
Psikolojik sağlamlık öğrenilebilir ve gelişebilir bir beceridir. Psikolojik dayanıklılık, bir çocuğu güçlendirir ve yeni deneyimler edinmesini, zorlukları kabul etmesini, hayal kırıklığı ve başarısızlıkla başa çıkmasını sağlayabilir. Çocukların yaşadıkları zor durumlara karşı dayanıklı, güçlü, esnek, çözüm odaklı olabilmeleri dayanıklılık kapasitesinin gelişmesine bağlıdır.
Çocuğun karşılaştığı problemler, onun ileride daha büyük zorluklarla karşılaştığında problem çözebilme becerisinin oluşmasını sağlar. Çocuklar üzülmesin diye onları problemlerden uzak tutmaya çalışmak, aslında gerçeklerden uzak tutmaya neden olur ve çocuklar zorluklarla nasıl baş edeceğini öğrenemez.
Psikolojik sağlamlık doğal süreçte nasıl oluşur?
Çocuğun zorluklarla başa çıkma kapasitesini belirleyen üç ana faktör -biyolojik, psikolojik ve çevresel faktörler- ve bunların etkileşimleridir. Biyolojik faktörler, çocuğun mizacını, stres ve kaygıya karşı duyarlılığını içerirken, psikolojik faktörler, kişisel değer ve yeterlilik hakkındaki inançları, sosyal destek beklentilerini ve dünya hakkındaki inançlar dâhil olmak üzere, çocuğun olumsuz koşullarda yapıcı inançlar geliştirme ve sürdürme kapasitesini ifade eder. Çevresel faktörler, çocuğun sevgi, kabul, koruma, güvenlik, barınma ve fiziksel beslenme ihtiyacı da dâhil olmak üzere çevrenin çocuğun ihtiyaçlarını ne ölçüde karşıladığını belirtir. Çocuklar için bu niteliklere sahip olmak, ailede ve toplumda olduğu kadar okul ortamlarında da hayati önem taşır. Savunmasız çocukları koruyan, onların yetkin ve özerk genç yetişkinlere dönüşümlerini kolaylaştıran üç önemli faktör; bireyin mizaç özellikleri (sosyal yeterlilik, problem çözme becerileri, özerklik ve amaç sahibi olma), özellikle yaşamın ilk yıllarında aile ve okul gibi dış destek sistemleridir.
Çevresel faktörler içerisinde ev ve okul ortamı özel bir yere sahiptir. Özellikle anne ve babalar, çocuklarda psikolojik sağlamlığı artırma konusunda önemli bir rol oynar. Psikolojik dayanıklılığı destekleyen bir eğitim ve bakım süreci, zor durumların varlığını anlama, açıklama ve onları gelebilecek zararlardan koruma arasında denge kurmayı gerektirir. Aynı zamanda anne ve babaların çocukların baş etme becerilerini geliştirmeleri surecindeki rolleri, çocukların güçlü̈ kişisel, sosyal ve duygusal yeterlilikleri için temel yapı taşı görevi görür. Okul ortamında ise psikolojik dayanıklılıkla ilgili çocuklar temel etkileşimler, çocuk ile öğretmen, çocuk ile çocuk arasında gerçekleşmektedir. Sevecen bir öğretmen-öğrenci ilişkisi, sağlıklı akran ilişkileri, çocuklar için koruyucu faktörlerdir.
Psikolojik sağlamlık geliştirilebilir bir şey midir?
Her çocuk psikolojik sağlamlık kapasitesi ile dünyaya gelir. Bu güçlü yön, üzerinde çalışılarak yaşam boyunca geliştirilebilir. Bu nedenle çocukluk döneminde psikolojik sağlamlık gelişimine olabildiğince erken yaşlarda başlamak gerekmektedir. Çocukluk döneminde en fazla rol model alınan bireylerin ebeveynler olduğu dikkate alındığında, bu dönemde ebeveynin olaylar karşısındaki tepkileri çocukların başa çıkma becerilerini de etkileyecektir.
Çocukluk psikolojik sağlamlığı geliştirmek için neler yapılabilir?
Çocuklar kendini bir yere ait hissettiğinde kendilerine ait güvenleri artar. Sorunları çözebileceğine, zorluklarla baş edebileceğine dair inancı gelişmiş̧ olan bir çocuğun yeterlilik ve değerlilik hissi de gelişir. Yapabileceği ve geliştirebileceği alanların farkında olan çocuk, sorunlarla daha etkili şekilde mücadele edebilir ve hayata karşı daha hazır hale gelmiş olur. Çocukların psikolojik sağlamlık düzeyi; genetik, çevresel ve kişisel faktörlerden etkilenir demiştik. Çocukların duygularını özgürce ifade edebileceği bir ortamda olması, problemlerini ifade edebilmesi, çevresinde güvenilir yetişkinlerin olduğunu bilmesi daha güvende hissetmelerine yardımcı olur. Ayrıca çocuğun başardığı şeylerin görülmesi ve takdir edilmesi, model alabileceği bir yetişkini gözlemlemesi de çocuğun dayanıklılığını arttırır. Çocuğun kendi problemlerini çözebileceğine dair inancı ve umudu varsa bu durum onu daha sağlam kılar.
Gelecekle ilgili hedefler koymak, başarma isteği, yeni deneyimlere açık olma, mizah anlayışı gibi özellikler de çocuğun psikolojik sağlamlığının artmasında yardımcı olur.
Çocukluk döneminde psikolojik sağlamlık gelişimi için öneriler:
- Çocuğunuzla güçlü ve duyarlı ilişkiler kurmaya gayret edin.
- Çocuğunuza olumlu bir rol model olun.
- Çocuğunuzun toplumsal kaynaklardan yararlanabilmesi için fırsatlar sağlayın.
- Çocuğunuzda özkontrol ve özdüzenleme becerilerinin gelişmesi için fırsatlar sağlayın.
- Çocuğunuzun düşünme becerilerinin gelişmesi için etkinlikler ve aktiviteler planlayın ve uygulayın.
- Çocuğunuzda özgüven gelişimini destekleyin.
- Yaşama olumlu bir bakış̧ açısıyla yaklaşması konusunda çocuğunuzu destekleyin ve rol model olun.
- Çocuğunuzu sorumluluk alması ve yeni deneyimler edinebilmesi için cesaretlendirin.
Psikolojik sağlamlığı geliştirme dili nasıl olmalı?
Mizah: Bazen çocukta aşırı gerginlik yaratan bir durumda bir espri yapmak olayı yumuşatır. Şakalaşmak ve gülmek stresi ve çaresizlik hissini azaltır.
Sağlıklı düşünmeyi koruyabilmek: Kötü olayı ayrıştırıp, bunun hayatın diğer alanlarını etkilemesine izin vermemesi öğretilmelidir.
Ara verme: Örneğin ders çalışırken “anlamıyorum, yapamıyorum” krizine giren bir çocuğa “Hadi ara verelim!” denmelidir. Dikkatini başka yere çekme çok fazla düşünen, meşgul, yoğun ve stresli çocuklara iyi gelir.
Yardım isteme: İlişkilerinde sorun yaşayan, diğer çocukların alaylarına maruz kalan çocuklarda etkilidir. Yılmayan çocuklar bir sorunları olduğunda sosyalleşerek, yardım istemeyi tercih ederler.
Cesaretlendirme: Bazen ebeveynlerin cesaret vermekten başka yapabilecekleri bir şey yoktur. Ancak bu cesareti verebilmek bile çok önemlidir.
Kabullenme: Havaalanına yetişmeye çalışırken, trafik tıkanırsa, beklemekten başka çare kalmaz. Aileler, çocuklarına değiştiremeyecekleri şeyler için fazla üzülmemeleri ve enerji harcamamaları gerektiğini öğretmelidirler.
Olumsuz konuşmaları engelleme: Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır. Olumlu konuşmalar geleceğe daha umutla bakmaya, daha olumlu düşünmeye ve mutlu olmaya yardım eder. Olumlu iletişim sağlıklı birey olmada en etkili yoldur.
